آشنایی با حوضه آبریز

حوضه‌ آبریز بخشی از یک خشکی است که تمام آب بارش یافته و یا جاری شده در آن به یک نقطه‌ انتهایی برسد. با آنچه که تعریف شد،

می‌ توان به این نتیجه رسید که داخل حوضه‌های آبریز؛ رودخانه‏ ها، جاده‌ ها، جنگل‌ها و حتّی

شهر‌ها نیز قرار دارند.

حوضه‌ های آبریز مهم هستند چرا که کیفیت آب یک رودخانه به تمام اجزای داخل حوضه‌ آبریز و مهم‏تر از همه، به تأثیر متقابل انسان‌ها در آن بستگی دارد.

حوضه‌ آبریز مرکزی ایران حدود دو‏ سوّم کل ایران را در بر می‌گیرد.

هر حوضه‌ آبریز بزرگ از چندین حوضه‌ آبریز کوچک تشکیل شده است.

مقدار آب رودخانه در حوضه آبریز به عوامل زیر بستگی دارد:

شیب زمین -پوشش گیاهی-میزان بارندگی

– مقدار گیاه خاک-شدت بارندگی

-وسعت حوضه آبریز-نفوذ پذیری زمین

حوضه های اصلی و فرعی کشور :

     بر اساس تقسیم بندی هیدرولوژیکی دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت مدیریت منابع آب کشور ایران ، منابع آبی کشور به شش حوضه آبریز اصلی و سی حوضه فرعی به شرح ذیل تقسیم می شود .

1- حوضه آبریز اصلی دریای خزر : که شامل 7 حوضه آبریز فرعی به شرح ذیل می باشد :

1 – 1) حوضه آبریز رودخانه های تالش – مرداب انزلی

1- 2)حوضه آبریز رودخانه ارس

1- 3)حوضه آبریز رودخانه سفید رود

1- 4)حوضه آبریز رودخانه های بین سفید رود و هراز

1-5)حوضه آبریز رودخانه های بین هراز و قره سو

1-6)حوضه آبریز رودخانه های بین قره سو و گرگانرود

1-7)حوضه آبریز رودخانه اترک

2- حوضه های اصلی خلیج فارس – دریای عمان : که شامل 9 حوضه آبریز فرعی به شرح ذیل می باشد :

2-1) حوضه آبریز رودخانه های مرزی غرب

2-2)حوضه آبریز رودخانه کرخه

3-2)حوضه آبریز رودخانه کارون بزرگ

4-2)حوضه آبریز رودخانه جراحی – زهره

5-2)حوضه آبریز رودخانه حله

6-2)حوضه آبریز رودخانه مند

7-2)حوضه آبریز رودخانه های کل – مهران و جزایر خلیج فارس

8-2)حوضه آبریز رودخانه های بین بندر عباس – سدیج

9-2)حوضه آبریز رودخانه های بلوچستان جنوبی

3- حوضه آبریز اصلی دریاچه ارومیه : شامل یک حوضه آبریز فرعی با همین نام می باشد.

4- حوضه آبریز فلات مرکزی : که شامل 9 حوضه آبریز غرعی به شرح ذیل می باشد .

4-1) حوضه آبریز دریاچه نمک

4-2)حوضه آبریز گاوخونی

4-3)حوضه آبریز دریاچه های طشک- بختگان و مهار لو

4-4)حوضه آبریز کویر ابرکوه – سیرجان

4-5)حوضه آبریز جازموریان

4-6)حوضه آبریز کویر لوت

4-7)حوضه آبریز کویر مرکزی

4-8)حوضه آبریز اردستان ، ریگ زرین و سیاه کوه

4-9)حوضه آبریز کویر های در انجیر و ساغند

5- حوضه آبریز اصلی مرزی شرق : که شامل 3 حوضه آبریز فرعی به شرح ذیل می باشد

5-1) حوضه آبریز دق پترگان – نمکزار خواف

5-2) حوضه آبریز هامون مشکیل

5-3) حوزه آبریز هیرمند

6- حوضه آبریز اصلی قره قوم : شامل یک حوضه آبریز فرعی با همین نام می باشد( شامل رودخانه های کشف رود ، هریرود یا قره قوم می باشد ) .

شکل حوضه

با ترسیم خط تقسیم آب حوضه ، شکل آن را می توان بطور کیفی بیان کرد. حالت کلی شکل حوضه های تکامل یافته به شکل دایره شبیه است. بعضی ها شکلی کشیده و بعضی دیگر به شکل پهن هستند. شکل حوضه در زمان تمرکز آبها در شاخه اصلی موثر است و در نتیجه حالت سیلابی یا آرام بودن جریان و مدت تداوم جریان آب را در آبراهه اصلی حوضه تعیین می کند.

در حوضه های گرد (که به شکل دایره نزدیک است) به هنگام بارشهای تند ، سطح آب سریع بالا آمده و به زودی نیز فروکش می کند. برعکس در حوضه های کشیده بالا آمدن سطح آب تدریجی ، قله سیلاب کوتاهتر ، ولی مداومت آن بیشتر است.

وسعت حوضه

خط تقسیم آبها در طول زمان ثابت باقی نمی ماند. شاخه های هر رود با فرسایش قهقرایی همیشه در توسعه حوضه آبریز خود هستند. بدین ترتیب بین دو حوضه مجاور برای تصاحب فضای بیشتر یک مبارزه دائمی وجود دارد. به همین سبب وسعت و شکل حوضه های رودخانه ای خیلی متفاوت است. وسعت هر حوضه عبارت است از مساحت تصویر افقی آن که در روی نقشه های توپوگرافی با پلانیمتر اندازه گیری می شود. حجم آب رودها با مساحت حوضه آبریز آنها رابطه مستقیم دارد.

در مقایسه حوضه های رودخانه ای از نظر وسعت باید در نظر داشت که حوضه های وسیع اغلب از زیر حوضه های کوچکتر با ویژگیهایی متفاوت (از نظر شکل و جنس سنگها) تشکیل شده که این وضع چگونگی جریان آب را در آبراهه اصلی کنترل می کند. حوضه های رودخانه ای را بر حسب وسعت آنها به حوضه های کوچک (کمتر از ۴۰ کیلومترمربع) و حوضه های بزرگ (وسیع تر از ۴۰ کیلومترمربع) تقسیم می کنند.

ارتفاع متوسط حوضه

ارتفاع متوسط حوضه از سطح دریا در واقع بیانگر شرایط اقلیمی حاکم بر حوضه است، زیرا در حوضه های مرتفع بارندگی بیشتر و تبخیر کمتر از حوضه های پست بوده و نزولات نیز به شکل برف می باشد. ارتفاع متوسط ، ارتفاعی است که از تقسیم حجم حوضه (از سطح دریا) به سطح آن بدست می آید.

الگوی زهکشی حوضه

الگوی زهکشی یک ویژگی کیفی است که چگونگی به هم پیوستن شاخه ها و انشعابات شبکه زهکشی را نشان می دهد و ارتباط نزدیکی با جنس سنگها و ساختمان زمین دارد. تیپ درختی زمین هایی را نشان می دهد که از یک نوع سنگ بوده و در موقع تشکیل شبکه ، ساختمان آن افقی و یا شیب خیلی کم داشته است. نوع موازی یا شبه موازی اغلب در ساختمان تک شیب شکل می گیرد. الگوی داربستی و مستطیلی نیز به ترتیب ساختمانهای چین خورده و شکسته را نشان می دهند. در یک حوضه وسیع ممکن است چند نوع از الگوهای متفاوت دیده شود.