اسطوخودوس با نام علمي Lavandula angustifolia که در عربي به لونده اصليه و خزامي معروف است، گياهي است دائمي با بوته‌اي به ارتفاع تا حدود يک متر و ساقه‌هايي چهارگوش که در قسمت‌هاي پايين، چوبي مي‌شوند.
برگ‌هاي اين گياه باريک، نوک تيز و به طور متقابل بر روي ساقه قرار مي‌گيرند.
گل‌هاي اسطوخودوس آبي مايل به بنفش هستند که به صورت مجتمع در انتهاي ساقه قرار مي‌گيرند.
قسمت هوايي گياه داراي بوي نافذي است که با له کردن برگ‌ها، لاي انگشتان بيش‌تر استشمام مي‌شود. قسمت مورد استفاده‌ي گياه، اندام‌هاي هوايي، به خصوص گل و برگ آن است. با وجودي که اين گياه در بسياري از نقاط جهان به حالت خودرو مي‌رويد، ولي چون اسانس آن از مصرف بالايي در صنايع داروسازي و آرايشي – بهداشتي برخوردار است، در سطوح وسيعي کشت مي‌شود. در ايران نيز، همين گونه کشت مي‌شود و در بسياري از پارک‌ها و مناطق سبز تهران، در سال‌هاي اخير توسعه داده شده است. اين محصول شامل قطعات خرد شده از ساقه‌هاي چهارگوش کمي سفيد رنگ، برگ‌هاي منشعب دندانه دار، کاسبرگ و گلبرگ آبي متمايل به قرمز گياه مي‌باشد.
تاريخچه
اسطوخودوس در طب عاميانه، از ديرباز به عنوان ضداسپاسم، ضدنفخ، مدر و تقويت کننده‌ي عمومي به کار مي‌رفته است. از عصاره‌ي گياه براي درمان مشکلات متفاوتي نظير: جوش (آکنه) و ميگرن استفاده مي‌شود. گرچه اسطوخودوس، توليد صفرا و جريان آن را درون روده افزايش مي‌دهد، ولي مهم‌ترين استفاده آن درمان بيماري‌هاي صفراوي نيست.
اين گياه در برخي از قسمت‌هاي اسپانيا، به طور گسترده‌اي به عنوان ضدديابت مصرف مي‌شود، هم چنين در برخي از فراورده‌هاي گياهي ضدديابت به کار مي‌رود. برگ و گل تازه‌ي گياه را براي درمان سردرد، روي پيشاني و به منظور مداواي دردهاي روماتيسمي بر روي مفاصل مي‌گذارند. براي معالجه سرماخوردگي گل‌هاي گياه را بخور مي‌دهند. زنان کشور شيلي، براي به جريان انداختن قاعدگي يا افزايش خون‌ريزي، چاي آن را مي‌نوشند.
اسطوخودوس معمولاً به شکل دم کرده، جوشانده، و يا روغن آن براي درمان درد عصب، به طور خوراکي و يا موضعي استفاده مي‌شود. امروزه روغن و عصاره‌ي گياه، در رايحه‌هاي دارويي و لوازم آرايشي به کار مي‌رود.
از آن جا که روغن سنبله‌ي اسطوخودوس ارزان است، در توليد صابون مصرف مي‌شود؛ هر چند نسبت به روغن اصل اسطوخودوس از کيفيت پايين‌تري برخوردار است. اسانس اسطوخودوس و اسانس تقطير و تصحيح شده (خالص) و اسانس سنبله اسطوخودوس در عطريات، تا غلظت 2/1 درصد به کار مي‌رود. مقدار کمي از روغن گياه (004/0 – 002/0 درصد) براي طمع غذا مصرف مي‌شود.
چند منظورگي اسطوخودوس در فرآورده‌هاي متنوع آن از جمله رايحه‌ي عطرها، محصولات حمام، فرآورده مراقبت از مو، صابون‌هاي بهداشتي، پاک کننده‌ها، فرمولاسيون‌هاي موضعي، مشتقات سنتزي و اشکال توليدي ديده مي‌شود.
منبع جغرافيايي
اين گياه، بومي نواحي مديترانه است و به مقدار زياد در آن جا مي‌رويد. بيش‌ترين ميزان گياه، از کشورهاي فرانسه، يوگسلاوي، بلغارستان و اسپانيا به ديگر نقاط جهان صادر مي‌گردد.
ترکيبات مهم
سر شاخه‌هاي گلدار اين گياه داراي 3-1 درصد اسانس مي‌باشد که ترکيبات گونه و واريته‌هاي مختلف آن، ممکن است به کلي متفاوت باشد.
اسانس اسطوخودوس اکثراً حاوي لينالول، به ميزان 20 تا 35 درصد، ليناليل استات به ميزان 30 تا 55 درصد، اوسي من، کامفر و کاريوفيلن اکسايد است. از ديگر ترکيبات گياه، مي‌توان تانن به ميزان 5 تا 10 درصد و کومارين، فلاوونوئيدها و فيتواسترول‌ها را نام برد.
اثرات مهم
از اسطوخودوس به عنوان يک آرام بخش متوسط و رفع کننده‌ي مشکلات بدخوابي، مي‌توان استفاده کرد.
هم چنين اين گياه داراي خاصيت ضداضطراب و صفراآور نيز مي‌باشد. در منابع جديد، اثر ضد ديابت براي آن نيز قائل شده‌اند.
در طب عوام، به عنوان ضد اسپاسم، ضد نفخ، مقوي معده و ادرارآور استفاده مي‌شود. از محلول دم کرده و يا جوشانده‌ي گياه، به منظور شست و شو و درمان زخم‌ها نيز استفاده مي‌شود.
طريقه و ميزان مصرف
تهيه‌ي چاي: بر روي حدود 2 گرم خرد شده‌ي قسمت هوايي اسطوخودوس، يک استکان آب در حال جوش مي‌ريزيم، درب ظرف را بسته و 15 دقيقه به حال خود مي‌گذاريم؛ سپس آن را صاف کرده و ميل مي‌کنيم.
داروهاي گياهي
از گياه و يا عصاره‌ي آن، در داروهاي آرام بخش استفاده‌هاي زيادي به عمل مي‌آيد. تنتور، کرم، لوسيون، روغن ماساژ و محلول‌هاي تقويت مو از ديگر فرآورده‌هاي اسطوخودوس مي‌باشند.
نگه داري
عصاره‌ي گياه بايد دور از نور و هواي و در شيشه‌هاي رنگي نگه‌داري شود. براي نگه‌داري در ظروف پلاستيکي استفاده نشود.
عوارض جانبي
در موارد بسيار معدود، ممکن است تماس گياه با بدن ايجاد درماتيت پوستي کند و هم چنين ممکن است اثر آرام بخش و خواب آوري داروهاي CNS دپرسانت را در صورت هم زماني مصرف، افزايش دهد.
مهم‌ترين اثرات گزارش شده اسطوخودوس
ضد درد، ضد آلزايمر، ضد آريتمي، ضد ميکروب، ضد تشنج ضد التهاب، ضد روماتيسم، ضد عفوني کننده، ضد اسپاسم، آلرژي زا، ضدويروس، ضد اضطراب، ضد نفخ، ضدافسردگي، ادرارآور، قاعده آور، کاهنده‌ي قند خون، خواب آور، هضم کننده، مقوي اعصاب، آرام بخش و مقوي معده.
نکات قابل توجه
1- در نقاط مختلف دنيا به غير از گونه مذکور از گونه‌هاي مختلف اسطوخودوس، استفاده‌ي دارويي به عمل مي‌آيد که مهم‌ترين آن‌ها شامل:
Lavandula latifolia، Lavandula stoeches، Lavandula dentate، Lavandula pubescens مي‌باشند.
اين گونه‌ها داراي اثرات مشابهي هسند
– طبق شرح کتاب جناب آقاي دکتر امين، گياهي که در بازار سنتي ايران به نام اسطوخودوس معروف است، سر شاخه‌هاي گلدار گياه Nepeta menthoides مي‌باشد.
اين گياه از خانواده‌ي نعناع بوده و داراي اسانس معطري است که به عنوان آرام بخش، برطرف کننده‌ي دردهاي معده و تب بر، استفاده مي‌شود.
اين محصول را در بازار سنتي يا عطاري‌ها و بعضي منابع به اشتباه مربوط به گياه Lavandula stoeches مي‌دانند؛ در حالي که اين گياه در ايران رويش ندارد.
3- جمع آوري گل‌ها بايد در آخرين زمان گلدهي صورت گيرد. سر شاخه‌هاي گلدار در دسته‌جات کوچکي بسته شده و در پاکت کاغذي خشک گردند تا گل‌هاي خشک شده درون پاکت بريزد.
4- در صورتي که تنتور اسطوخودوس موجود باشد مصرف خوراکي 5 ميلي ليتر هر بار تا دو بار در روز براي سردرد و افسردگي مفيد است.
5- افزودن چند قطره اسانس اسطوخودوس به کرم بابونه و مخلوط کردن آن‌ها براي اگزما مفيد است. اين کرم به صورت موضعي مصرف مي‌شود.
6- روغن جهت قفسه سينه: يک ميلي ليتر از اسانس اسطوخودوس با 5 قطره اسانس بابونه را با 10 ميلي ليتر روغن حامل مانند روغن بادام يا روغن زيتون مخلوط نماييد. اين مخلوط براي تسکين افراد مبتلا به آسم يا برونشيت به صورت ماليدن روي قفسه سينه بسيار موثر است.
7- روغن ماساژ: يک ميلي ليتر از اسانس را در 25 ميلي ليتر روغن بادام يا روغن زيتون حل نماييد. اين مخلوط جهت ماساژ دردهاي دست و پا و گردن موثر است. همين مخلوط براي جلوگيري از آفتاب سوختگي بر روي سطح بدن مفيد مي‌باشد.
8- بر اساس تحقيقاتي که در سال 1378 توسط صالحي سورمقي و همکاران در دانشکده داروسازي تهران بر روي اسانس اسطوخودوس که به طور وسيع در شهر تهران در ميادين، پارک‌ها و مناطق مسکوني کشت شده است انجام شد، مهم‌ترين اجسام آن شامل Limonene به ميزان 28 درصد، Phellandrene خ² به ميزان 5/3 درصد، Cineol 1،8 به ميزان 35 درصد، Linalool به ميزان 5/1 درصد، Camphor به ميزان 5/12 درصد، Borneol به ميزان 5/28 درصد و Delta Cadinol به ميزان 2 درصد بودند.
ميزان اسانس به دست آمده از گياه تازه که در ارديبهشت ماه برداشت شده بود 8/1 درصد به دست آمد که نشان مي‌دهد کميت و کيفيت اين اسانس در مقايسه با ديگر نقاط جهان مطلوب مي‌باشد.
