تربیت از منظر امام حسن مجتبی: امروزه تربیت کردن فرزندان از دغدغه های هر خانواده مسلمانی می باشد چرا که تمایل دارد فرزندش با آداب و اصول اسلامی بزرگ شود در این مقاله شما با روشهای تربیتی که از منظر امام حسن مجتبی (ع) مهم بوده است آشنا خواهید شد .
تربیت از منظر امام حسن مجتبی
اهمیت تربیت از منظر امام حسن(ع)
امام حسن مجتبی(ع) در مورد اهمیت تربیت معنوی و روحی میفرماید: تعجب میكنم از فردی كه در غذای جسمانی خود فكر میكند (كه سالم و بهداشتی و پاكیزه باشد) اما در غذای روح و جان خویش نمیاندیشد، در نتیجه شكم خود را از غذاهای زیانبخش حفظ میكند ولی برایش اهمیتی ندارد كه افكار پلید و ناپسند در روان او وارد شده و وجودش را در معرض افكار پست و انحرافی قرار دهند.
نقش آفرینان در تربیت
والدین: از منظر امام حسن مجتبی(ع) پدر و مادر در شكلگیری شخصیت فرزندان اساسیترین نقش را دارند به این جهت آن حضرت به مردی كه در مورد خواستگاران دخترش از آن حضرت نظرخواهی میكرد، به نقش پدر آینده و مدیر خانواده اشاره كرده و فرمود: برای همسری دخترت مردی با تقوا و مۆمن برگزین، زیرا اگر او دختر ترا دوست بدارد وی را احترام خواهد كرد و اگر خوشایند او نباشد به وی ظلم نمیكند. مکارم الاخلاق، ص 233.
دوستان: بدون تردید بعد از خانواده مهمترین عاملی كه در خلق و خوی فرزندان تأثیر میگذارد رفقا و دوستان وی هستند. حضرت امام مجتبی(ع) در تربیت فرزندان خویش به نقش مهم رفیق توجه داشته و به داشتن دوستانی سالم عنایت ویژه مبذول كرده است. آن حضرت به فرزندش سفارش میكند كه: فرزندم! با هیچ كس دوستی مكن مگر این كه از رفت و آمد (ویژگیهای روحی، اخلاقی و رفتاری) وی آگاه گردی، هنگامی كه دقیقاً بررسی و تحقیق نمودی و معاشرت و دوستی با او را برگزیدی، آن گاه با او بر اساس گذشت و چشم پوشی از لغزشها و یاری كردن در سختیها همراه باش! احتجاج طبرسی، ج 1، ص 282.
مربی و معلم: حساس‌ترین دوران رشد كودك در مراكز آموزشی و مدرسه سپری میشود و مربیان و معلمان با گفتار و رفتار و منش خود صفات و اخلاق روحی و روانی شان را به فرزندان منتقل میكنند و دانشآموزان بیشترین تأثیر را از اساتید و مربیان خود میگیرند بنابراین بخش مهمی از شخصیت فرزندان بستگی به معلمان و اساتید وی دارد. در این راستا امام حسن (ع) تأثیر چشمگیر معلمان و نقش ارزنده آنان در عرصه تربیت را یادآور شده و آنان را به تربیت صحیح دانش آموختهگان سفارش كرده و فرمود: كسی كه یتیم آل محمد(ص) (دانشجو و دانشآموز دینی) را سرپرستی نماید و به جای پدر و اولیاء دلسوزش وی را تحت مراقبت خویش قرار دهد، یتیمی كه در ورطه جهل و ناآگاهی فرورفته است. چنانچه او را از جهل برهاند و امور مشتبه و به هم آمیخته را برای او توضیح دهد و به تأمین نیازهای مادی او نیز اقدام نماید فضیلت و بلندی مقام وی (در مقایسه با دیگران) همچون درخشش خورشید به ستاره كم نور است. تحف العقول، ص 233.
حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد. زیرا نوجوانان و كودكان در اثر بازی‌گوشی و شیطنت ممكن است دچار خطاها و لغزش‌هائی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد كرد. و طعم شیرین مدارا و گذشت را در آینده نزدیك خواهند چشید
محافل عمومی و مذهبی: محافل عمومی و مذهبی از دیگر عوامل تربیت در منظر امام حسن مجتبی(ع) است. آن حضرت در گفتاری حكیمانه افزون بر نقش مجالس و كانونهای اجتماعی در اخلاق افراد به شركت در محافل مفید و سازنده توصیه نموده و میفرماید: كسی كه پیوسته به مساجد رفت و آمد داشته باشد یكی از هشت بهره را نصیب خود خواهد كرد: آشنائی با دوستان جدید، استفاده از دانشهای نو و اطلاعات تازه و نایاب، یافتن دلیل محكم و قاطع در راه هدف، رسیدن به رحمتی مورد انتظار از طرف خداوند، آموختن سخنانی كه او را از لغزش و خطاها باز میدارد، یاد گرفتن راههای صحیح و هدایت بخش، ترك گناه از ترس خداوند، خودداری از معصیت به خاطر شرم از مردم و ترس از رسوائی.
چند نمونه از رفتارهای تربیتی امام علیه السلام
الف. تحریك حسّ كمال‌خواهی: انسان ذاتاً شخصیت خود را دوست دارد و سعی میكند كه با كسب كمالات محبوبیت و عزّت خود را تقویت كرده و بالا ببرد. مربیان میتوانند با استفاده از این خصلت و تحریك حس برتریطلبی فرزندان آنان را به سوی اهداف صحیح تربیتی هدایت كنند.
امام حسن(ع) از این شیوه در تربیت فرزندان استفاده میكرد. آن حضرت روزی فرزندان خود و فرزندان برادرش را دعوت كرده و در ضمن یك گفتگوی صمیمی به آنان فرمود: همه شما كودكان اجتماع امروز هستید و امید است كه بزرگان جامعه فردا باشید پس دانش تحصیل كنید و علم بیاموزید. هر كس از شماها توانائی حفظ دانش را ندارد آن را بنویسد و در منزلش نگهداری نماید. ترجمة الامام الحسن (ع)، ص 167
ب. شناساندن الگوهای خوب: انسان در دوران نوجوانی شدیداً به دنبال الگو میگردد و حس تقلید او را وادار میكند تا از الگوهای دل خواهش تقلید نماید. این خواسته درونی وسیله مناسبی است كه مربیان و والدین در امر تربیت از آن بهره گیرند و الگوهای خوب را در معرض دید فرزندان قرار دهند و به او معرفی نمایند. امام مجتبی(ع) در سیره و سخن خویش به الگوی نیکو اشاره کرده و آنان را به پیروانش می شناساند. آن حضرت بعد از شهادت پدر بزرگوارش به معرفی شخصیت ممتاز تاریخ، حضرت امیرالمۆمنین(ع) پرداخته و آن گرامی را به عنوان سرمشق خوبان عالم معرفی کرده و فرمود: ای مردم! در این شب مردی از دنیا رفت که در هیچ کار نیکی پیشینیان بر او سبقت نگرفتند و بندگان خدا در هیچ سعادتی به او نمی توانند رسید او به همراه پیامبر(ص) جهاد می کرد و جان خود را فدای او می نمود. مسند احمد، ج 1، ص 200.
ج. شیوه حلم و خویشتن داری: حلم و بردباری مربیان در ارتباط با متربیان حساسیت خاصی دارد. زیرا نوجوانان و كودكان در اثر بازی‌گوشی و شیطنت ممكن است دچار خطاها و لغزش‌هائی شوند و موجبات ناراحتی بزرگترها را فراهم آورند امّا استفاده از این شیوه مربیان را بیشتر یاری خواهد كرد. و طعم شیرین مدارا و گذشت را در آینده نزدیك خواهند چشید.
د. شیوههای رفتاری :والدین و مربیان مهمترین آموزههای تربیتی را میتوانند با اعمال شایسته خویش در وجود فرزندان پدید آورند. زیرا آموزههای رفتاری بطور غیر مستقیم و ناخود آگاه در نهاد نونهالان تأثیر میگذارد.
تشویق: از موفقترین شیوههای تربیتی تشویق و ترغیب افراد است. این شیوه علاوه بر این كه محركی بسیار قوی در تغییر رفتار به سوی اهداف مطلوب تربیتی است در شكوفا سازی و استعدادهای درخشان و نهفته انسانی نقش فوق العادهای دارد. تجربه نشان داده است كه تشویق مناسب و بجا میتواند نهفتهترین استعدادهای درونی كودكان و نوجوانان را زنده كرده و در مرحله پیشرفت و سازندگی قرار دهد و آنان را در رسیدن به اهداف مهم و حیاتی و كمالات قوی دل و استوار سازد. نقل روایتی از امام حسن(ع) اهمیت به نقش تشویق را در سیره آن بزرگوار روشن میكند:
انس بن مالك میگوید: یكی از كنیزان امام حسن(ع) شاخه گلی را به حضور آن حضرت هدیه نمود، امام حسن(ع) آن شاخه گل را با كمال میل پذیرفته و به او فرمود: تو را در راه خدا آزاد كردم. من به عنوان اعتراض گفتم: در مقابل اهداء یك شاخه گل او را آزاد كردی؟ امام فرمود: خداوند در قرآن به ما چنین یاد داده و فرموده است: هرگاه كسی به شما تحیت گوید پاسخ آن را بهتر از آن بدهید.» سپس فرمود: پاسخ بهتر همان آزاد كردن اوست.» جلوه هائی از نور قرآن، ص 27.
ورزش و تفریح : در امر تربیت توجه به شادی سالم و روحیه‌بخش و حركات نشاط آفرین جایگاه ویژه دارد. چرا كه تفریح و ورزش كودكان و نوجوانان را پرتوان، فعال و نیرومند میسازد و افرادی كه با نشاط باشند آموزههای اخلاقی و كمالات را بهتر میپذیرند. اساساً تربیت یافتگان مكتب حیات بخش اسلام باید شاداب و روحیههای قوی داشته باشند. امام مجتبی(ع) یكی از ویژگیهای مۆمنین را پرنشاط بودن آنان میداند و میفرماید: از ویژگیهای انسانهای با ایمان، شادی و نشاط داشتن در مسیر هدایت و خودداری از شهوات است. اعلام الدین، ص 137.
این روحیه در والدین و كسانی كه امر تربیت را به عهده دارند به مراتب باید بیشتر رعایت شود، زیرا كودكان دوست دارند شاد و خندان باشند و از والدین و معلمان عبوس و گرفته در رنج و عذابند.
چون وانمی كنی گرهی خود گره نباش ابرو گشاده باش چو دستت گشاده نیست
برای تربیت فرزندانی پرنشاط و دارای روح و جسمی سالم شایسته است كه مربیان و والدین خود از چنین صفاتی برخوردار باشند. در این زمینه نباید از نقش ورزش غافل بود. در سیره امام حسن(ع) ورزش از روشهای تفریح، سرگرمی و تقویت جسم و روح و بالاخره از عوامل رشد و تربیت محسوب میشود آن حضرت ضمن شركت در ورزشهای تربیتی و تفریحی از پرورش روحی و معنوی نیز غافل نبود.
منبع:1- تربیت اسلامی، حجت الاسلام عبدالكریم پاكنیا
2- مجلات پاسدار اسلام – شماره 279و280
