جنبش کشورهای غیر متعهد، جنبش عدم انسلاک یا جنبش عدم تعهد (Non-Aligned Movement) در سال ۱۹۶۱ میلادی برابر با ۱۳۴۰ خورشیدی در اوج جنگ سرد و فضای
دوقطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه کمونیسم و نه در اردوگاه سرمایه‌داری (امپریالیسم)، قرار داشتند، تشکیل شد. نام جنبش ابتدا “Non-Commitment” بود اما سریعا به نام جدید تغییر یافت و با اتمام دوران جنگ سرد، هم اکنون اعضای این جنبش را اکثراً کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند. به کشورهای عضو جنبش عدم تعهد، کشورهای غیر متعهد میگویند. گفتنی است که سران کشورهای عضو جنبش عدم تعهد هر سه سال یکبار در اجلاسی با همین نام گرد هم می‌آیند. پیروی از سیاست همزیستی مسالمتآمیز، پشتیبانی از جنبشهای آزادیبخش، عدم پیوستگی به هیچیک از پیمانهای نظامی در چارچوب اختلافات قدرتهای بزرگ از جمله مشخصات کشورهای غیر متعهد است.
کشورهای عضو جنبش غیر متعهدها در سال ۲۰۰۵ (میلادی)
آبی تیره: عضو، آبی روشن: ناظر
تاریخچه کشورهای غیر متعهد :
نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعدها معروف شدند، در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ در شهر باندونگ اندونزی انجام شد. جواهر لعل نهرو، جمال عبدالناصر و سوکارنو رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند. چون این اتفاق کمی بعد از استقلال هند رخ می‌داد تحت تأثیر جهان بینی ماهاتما گاندی نیز قرار داشت.
در ۱۹۶۱ اولین اجلاس سران عدم تعهد با حضور مارشال یوسیپ بروز تیتو رهبر یوگسلاوی، قوام نکرومه رهبر غنا، جمال عبدالناصر رئیس جمهور مصر، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هندو احمد سوکارنو رهبر استقلال اندونزی در کنفرانسی که با شرکت 25 کشور در شهر بلگراد در کشور یوگسلاوی برگزار شد، این سازمان موجودیت خود را اعلام کرد.
با پایان جنگ سرد و فروپاشی اردوگاه سوسیالیسم کشورهای عضو جنبش عدم تعهد دچار نوعی بی هویتی شده و دلیل وجود این جنبش که ایجاد موازنه منفی بین دو ابر قدرت دوران جنگ سرد بود از بین رفته است. عده‌ای را فرض بر این است که جنبش عدم تعهد وارث موازین ضد آمریکایی یا همان ضد امپریالیستی است. این در حالیست که بسیاری از تحلیلگران سیاسی فلسفه وجودی چنین سازمانی را وابسته به جهان دوقطبی می‌دانند و دلیلی برای ادامه حضور جنبش در صحنه بین المللی با معیارها و مختصات دوران جنگ سرد نمی‌بینند. بنابراین به دنبال فروپاشی شوروی و پیمان ورشو، بعضی از کشورها مثل آرژانتین از جنبش کناره گیری کردند و کشورهای مثل هندوراس و تایلند به عضویت آن در آمدند. قرقیزستان به عنوان عضو ناظر و جمهوریهای چک و اسلواکی نیز به عنوان میهمان پذیرفته شدند. تا سال 1944 حدود 109 کشور عضو جنبش عدم تعهد بودند که مالت و قبرس از اروپا و بقیه از سه قارۀ آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین بودند. اعضای اولیه جنبش عدم تعهد هند، یوگسلاوی، مصر و اندونزی بودند. در حال حاضر ۱۱۸ کشور جهان از جمله ایران که تقریباً بیش از دو سوم اعضای سازمان ملل متحد را تشکیل می‌دهند، عضو جنبش عدم تعهد می‌باشند که هم‌اکنون کشور ایران ریاست دوره‌ای این جنبش را بر عهده دارد.
بنیان گذاران جنبش عدم تعهد :
بنیان گذاران جنبش عدم تعهد رهبران برخی از کشورها بودند که در رأس این شخصیت‌ها می‌توان از مارشال تیتو رهبر یوگسلاوی، جواهر لعل نهرو نخست وزیر هند، جمال عبدالناصر رهبر مصر و احمد سوکارنو رئیس جمهور اندونزی نام برد.
به اعتقاد عبدالرشیدی، جنبش عدم تعهد نیز همچون جنبشهای دیگر، از شخصیت افراد و رهبران آن تأثیر پذیرفته است و با بررسی شرح حال این چهار شخصیت و تشریح اوضاع سیاسی کشورهای هند، اندونزی، مصر و یوگسلاوی در دههٔ ۱۹۵۰، چنین نتیجه می‌گیرد که کشورهای مزبور و رهبران آنها که همگی در استقلال کشورهای خود و رهایی از استعمار و نفوذ کشورهای دیگر نقش تاریخی بر عهده داشته‌اند، از وجوه مشابهی برخوردار بوده‌اند که عبارتند از:
– هر چهار کشور دوران سخت و طولانی تحت استعمار بودن، استیلا و تفوق کشور قویتر و زور مدار را گذرانده‌اند و مبارزه آنان برای استقلال، عدم وابستگی و عدم تعهد بجا و بحق بوده‌است.
– همهٔ رهبران چهار کشور از نخستین رهبران سیاسی کشورهای خود پس از استقلال و رهایی از استعمار بوده‌اند، همهٔ آنها نه تنها در جنگ‌های ضد استعماری و ضد امپریالیستی فعالانه شرکت کرده‌اند، بلکه رهبری این جنگ‌ها را نیز بر عهده داشته‌اند.
– سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۵۵ برای هر چهار کشور نقطهٔ عطفی در مبارزات سیاسی بوده‌است.
– در سال ۱۹۵۴ (کنفرانس کلمبو)، نهرو نخست وزیر هند است و سوکارنو در نخستین انتخابات پس از استقلال به عنوان اولین رئیس‌جمهور اندونزی برگزیده شده است. عبدالناصر به ریاست‌جمهوری مصر انتخاب شده و تیتو، رهبر جمهوری خلق یوگسلاوی است که هر چهار نفر در سال ۱۹۵۵ در کنفرانس باندونگ شرکت می‌کنند.
اصول جنبش عدم تعهد :
1. احترام متقابل به تمامیت ارضی و حاکمیت یکدیگر
2. برابری و منافع متقابل
3. عدم تجاوز به یکدیگر
4. همزیستی مسالمت آمیز
5. عدم دخالت در امور داخلی یکدیگر
ارکان جنبش عدم تعهد :
بالاترین رکن جنبش اجلاس سران است که هر سه سال در یکی از کشورهای عضو تشکیل می‌گردد. علاوه بر آن می‌توان از اجلاس سالانه وزیران، اجلاس سالانه کارشناسان، اجلاس سالانه دفتر هماهنگی و نشستهای تخصصی و دوره ای این جنبش نام برد. نشستهای دوره ای جنبش در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد و نشستهای آژانسها و سازمانهای تخصصی این سازمان نیز حائز اهمیت است.
نشستهای انجام گرفته توسط اعضای جنبش :
گردهمایی نخست – بلگراد، ا الی 6 سپتامبر ۱۹۶۱
گردهمایی دوم – قاهره، 5 الی 10 اکتبر ۱۹۶۴
گردهمایی سوم – لوزاکا، 8 الی 10 سپتامبر ۱۹۷۰
گردهمایی چهارم – الجزیره، 5 الی 9 سپتامبر ۱۹۷۳
گردهمایی پنجم – کلمبو، 16 الی 19 اوت ۱۹۷۶
گردهمایی ششم – هاوانا، 3 الی 9 سپتامبر ۱۹۷۹
گردهمایی هفتم – دهلی نو، 7 الی 12 مارس ۱۹۸۳
گردهمایی هشتم – حراره، 1 الی 6 سپتامبر ۱۹۸۶
گردهمایی نهم – بلگراد، 4 الی 7 سپتامبر ۱۹۸۹
گردهمایی دهم – جاکارتا، 1 الی 6 سپتامبر ۱۹۹۲
گردهمایی یازدهم – کارتاگینا، 18 الی 20 اکتبر ۱۹۹۵
گردهمایی دوازدهم – دوربان، 2 الی 3 سپتامبر ۱۹۹۸
گردهمایی سیزدهم – کوالالامپور، 20 الی 25 فوریه ۲۰۰۳
گردهمایی چهاردهم – هاوانا، 15 الی 16 سپتامبر ۲۰۰۶
گردهمایی پانزدهم – شرم الشیخ، 11 الی 16 جولای ۲۰۰۹
و گردهمایی شانزدهم که در تهران، ۳۰ الی ۳۱ آگوست ۲۰۱۲ برابر با 9 الی 10 شهریور 1391 برگزار خواهد شد
ایران و جنبش عدم تعهد :
ایران که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی سنتو از عضویت در این جنبش محروم مانده بود در سال ۱۹۷۹ پس از پبروزی انقلاب اسلامی به جنبش عدم تعهد پیوست. در سال‌های اولیه حیات جنبش ایرانیان نام آن را به “جنبش ناوابستگان” ترجمه کردند. اما به دلیل عدم اقبال عمومی نام “غیرمتعهدان” مصطلح گردید. ایران بعد از پیوستن به جنبش در اجلاس سران ۱۹۷۹ در هاوانا و از آن به بعد در همه نشستهای مختلف این جنبش حضور داشته است. لغو برگزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران و انتقال این اجلاس به دهلی نو از مهمترین رویدادهای جنبش به حساب می‌آید. شانزدهمین اجلاس سران کشورهای غیر متعهد ۹ و ۱۰ شهریور ۱۳۹۱ (۳۰ و ۳۱ آگوست ۲۰۱۲) در تهران برگزار شود.
اعضای کنونی جنبش عدم تعهد :
ایران، افغانستان، الجزایر، آنگولا، آنتیگوا و باربودا، باهاما، بحرین، بنگلادش، باربادوس، بلاروس، بلیز، بنین، بوتان، بولیوی، بوتسوانا، میانمار، برونئی، بورکینافاسو، بروندی، کامبوج، کامرون، کیپ ورد، جمهوری آفریقای مرکزی، چاد، شیلی، کلمبیا، کومور، جمهوری کنگو، ساحل عاج، کوبا، جمهوری دموکراتیک کنگو، جیبوتی، دومینیکا، جمهوری دومینیکن، اکوادور، مصر، گینه استوایی، اریتره، اتیوپی، فیجی، گابون، گامبیا، غنا، گرنادا، گوآتمالا، گینه، گینه بیسائو، گویان، هائیتی، هندوراس، هند، اندونزی، عراق، جامائیکا، اردن، کنیا، کویت، لائوس، لبنان، لسوتو، لیبریا، لیبی، ماداگاسکار، مالاوی، مالزی، مالدیو، مالی، موریتانی، موریس، مغولستان، مراکش، موزامبیک، نامیبیا، نپال، نیکاراگوئه، نیجر، نیجریه، کره شمالی، عمان، پاکستان، فلسطین، پاناما، پاپوآ گینه نو، پرو، فیلیپین، قطر، روآندا، سنت لوسیا، سنت کیتس و نویس، سنت وینسنت و گرنادین‌ها، سائوتومه و پرینسیپ، عربستان سعودی، سنگال، سیشل، سیرا لئون، سنگاپور، سومالی، آفریقای جنوبی، سری‌لانکا، سودان، سورینام، سوازیلند، سوریه، تانزانیا، تایلند، تیمور شرقی، توگو، ترینیداد و توباگو، تونس، ترکمنستان، اوگاندا، امارات متحده عربی، ازبکستان، وانواتو، ونزوئلا، ویتنام، یمن، زامبیا، زیمباوه.
اعضای سابق جنبش عدم تعهد :
آرژانتین، قبرس، مالت، یوگوسلاوی(از جمله صربستان و مونته‌نگرو)
کشورهای ناظر در جنبش عدم تعهد :
آرژانتین، ارمنستان، بوسنی و هرزگوین، برزیل، چین، کستاریکا، کرواسی، قبرس، السالوادور، قزاقستان، قرقیزستان، مکزیک، هلند، پاراگوئه، لهستان، روسیه، صربستان، مونته‌نگرو، تاجیکستان، اوکراین، اروگوئه.
سازمان های ناظر در جنبش عدم تعهد :
اتحادیه آفریقا، سازمان همبستگی خلق آفریقایی آسیایی، سازمان کشورهای مشترک المنافع، اتحادیه عرب، سازمان همکاری اسلامی، مرکز جنوب، شورای جهانی صلح، سازمان ملل متحد.
مهمانان شرکت کننده در اجلاس جنبش عدم تعهد :
هیچ مهمان دائمی وجود ندارد اما اغلب چند کشور غیرعضو در کنفرانس حضور دارند. علاوه براین، تعداد زیادی از سازمان‌ها چه از درون سازمان ملل یا بیرون از سازمان معمولا دعوت می‌شوند.
………….
