معرفی شهرستان میانه –
میانه در جنوب شرقی استان آذربایجان شرقی قرار دارد و به عنوان دروازه آذربایجان شناخته می شود و با شهرستانهای زنجان ، سراب ، خلخال ، بستان آباد و هشترود همسایه می باشد. ارتفاع شهرستان میانه از سطح دریا 1100 متر و مساحت شهرستان 5590 کیلومتر می باشد. و طبق سرشماری سال 1370 جمعیتی بالغ بر 230 هزار نفر را دارا می باشد.
این شهرستان با 360 روستایی که دارد دارای چهار بخش به نامهای : کاغدکنان ، کندوان ، ترکمانچای و مرکزی است . پیشینه و قدمت تاریخی میانه پیشینه و سابقه تاریخی شهر ستان میانه به دهها سال قبل از میلاد مسیح باز می گرددو بعضی نوشته ها سابقه تاریخی میانه را تا 720 سال پیش از میلاد نیز نقل می کنند.
وجود کتیبه های آشوری و اورارتویی در بعضی مناطق آذربایجان و کشف آثار باستانی و مجسمه های سفالین در شهرستان میانه ، قدمت تاریخی آن را به دوره های پیش از تشکیل دولت ماد می رساند. در پی حفاریهایی که در سال 1352 شمسی در یکی از قریه های اطراف میانه به نام آرموداق انجام گرفت یک مجسمه سفالین مربوط به دوره ساسانیان کشف شد. این تندیس توسط رئیس اداره باستان شناسی وقت به موزه باستان شناسی تبریز منتقل گردید.(جغرافیای میانه، ص27)
در کتابهای تاریخی و سفرنامه های جهانگردان نام این شهرستان را میانج ثبت کرده اند. چون این شهرستان به نوشته برخی ، پیش از میلاد مسیح در خط مرزی دو سرزمین ماد و پارت قرار گرفته بود و هم اکنون نیز در وسط مراغه و تبریز قرار دارد و مانند زیاویه یک مثلث در میان آنها جای گرفته است و یا اینکه چون بین دو شهر زنجان و تبریز واقع گردیده این نام را انتخاب کرده اند.
با این حال شهرستان میانه در قرنهای هفتم و هشتم هجری علاوه بر میانج نام دیگری چون ” گرمرود ” داشته و در برخی از کتابهای آن زمان برای شناسایی آن از هر دو نام ( گرمرود و میانه ) استفاده شده است یشینه و سابقه تاریخی شهر ستان میانه به دهها سال قبل از میلاد مسیح باز می گرددو بعضی نوشته ها سابقه تاریخی میانه را تا 720 سال پیش از میلاد نیز نقل می کنند.
مسجد سنگي ترك
اين مسجد در روستاي قديمي ترك، در 29 كيلومتري شمال شرق ميانه واقع شده، از آثار بسيار مهم آذربايجان است و از شگفتيهاي منحصر به فردي برخوردار مي باشد. شيوه معماري و مصالح ساختماني كه در آن به كار رفته است، باستان شناسان را به تحير واداشته است و در عين حال تاريخ درخشان هنر معماري اسلامي را رد قرون گذشته به تماشاي علاقمندان مي گذارد. بناي مسجد و نماي بيروني آن، همه يكپاچه از سنگ ساخته شده است. كنده كاري هاي باشكوه و كتيبه هاي زيباي آن كه به خط زيباي نستعليق تزيين شده، موضوع ديگري است كه حكايت از دقت، نبوغ و ظريف كاري معماران مسلمان آن دوران دارد.
همچنين محراي و ستون هاي اين مسجد، به گونه اي زيبا و حيرت انگيز با سنگهاي يكپارچه و قرمز، هر بيننده اي را به تحير و تفكر وا مي دارد. يكي از اين ستونها كه تفاوت اساسي با ستونهاي ديگر دارد نشان مي دهد كه بعدها در هنگام تعمير، بجاي ستون اصلي به كار رفته است.
اين مسجد 10 قسمت متمايز دارد. ساختمان اصلي آن تماماً از سنگ بنا شده و شبستانهاي آن بعدها با آجر ساخته شه و در ضلع جنوب غربي اين مسجد آرامگاهي وجود دارد كه منسوب به باني يا معمار مسجد مي باشد. در مورد باني مسجد ترك و تاريخ بناي آن نظرهاي مختلف وجود دارد. بعضي آن را به حضرت امام حسن مجتبي عليه السلام نسبت مي دهند. برخي ديگر زمان احداث آن را در قرن ششم مي دانند و بعضي ها هم معتقدند كه اين مسجد در قرن هشتم و دوران حكومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده (اولجاتيو) بنا شده است. بر در و ديوارهاي سنگي اين مسجد تاريخ هاي 1016 و 1282 قمري به چشم مي خورد كه تنها نشان از تعمير اين مسجد در زمان شاه عباسي صفوي و ناصر الدينه شاه قاجار دارد. در كتيبه ديگري كه بر روي سنگهاي ميان دو پنجره قرار دارد اسامي كارفرما، باني، كنده كار و معمار يا بناي مسجد به ترتيب: حاجي مراد تركي، عباس كربلايي، محمد صادق تبريز و عبدالوهاب مشاهده مي شود.
مرقد امام زاده محمد:
اين امام زاده در روستاي كندوان، واقع در 35 كيلومتري شهر ميانه سر بر بالين خاك نهاده و با ساختماني كوچك و ساده گلي و يك ضريح چبي، سفره نور و ايمان و محبت در قلوب مردم روستا و اطراف آن گسترانيده است. در ميان اهالي منطقه، امام زاده اسماعيل، پسر اين امام زاده شناخته مي شود. همچنانكه محمد را نيز فرزند بلافصل حضرت امام صادق (ع) به شمار مي آورند.
بر اساس آمار اداره ميراث فرهنگي و هنري شهرستان ميانه، علاوه بر اين دو بزرگوار، امام زاده هاي ديگري در روستاهاي برزليق، صومعه، چنار، كلاله، شيخ طبق، حسن آباد، تركمانچاي، گاوينه رود، دميرچي و چرور نيز به تازگي شناسايي شده ولي هنوز به مرحله ثبت نرسيده است.
پل دختر (قيزكورپي سي) :
اين پل معروف در دامنه شرقي قافلانكوه و در فاصله 20 كيلومتري شهر ميانه، بر روي رودخانه قزل اوزون ساخته شده و داراي سه دهانه بزرگ و محكم با پاينه هاي استوار آجري است كه بر روي آب برهاي سنگي قرار گرفته است. در داخل پايه ها، اتاقهاي كوچكي با زيبايي و ظرافت بنا گرديده است كه كنجكاوي هر بيننده را بر مي انگيزد. بر اساس مشاهدات سياحان و شخصيتهاي سياسي و فرهنگي، در طي زمانهاي مختلف از اين اثر ديدن نموده اند، نوشته هايي به خط نسخ و نستعليق و كوفي بر قسمتهايي از اين پل وجود داشته كه تاريخ تعمير و نوسازي آن را نشان مي داده است اما اثري كه تاريخ احداث آ ن را نشان بدهد هنوز شناسايي نشده است.
قلعه دختر (قيز قالاسي):
اين قلعه در كتابهاي تاريخ و سفرنامه ها، چنين توصيف شده است: اين قلعه در 2 كيلومتري شمال پل دختر (18 كيلومتري جنوب ميانه) بر روي صخره بزرگ و قلل تيز، در زمان حكومت شاه عباس صفوي، اين قلعه محل تجمع و استراحت راهزنان و اشرار بوده كه باعث ناامني منطقه بودند. به دستور وي ديوارهاي قلعه با پل دختر شباهت دارد، برخي تاريخ بناي آن دو بنا را نزديك به هم (قرن ششم) ذكر مي كنند ولي برخي ديگر از مورخان، ساختمان قلعه را به يكي از پادشاهان ساساني (اردشير دراز دست) نسبت مي دهند.
قلعه نجفقلي خان:
اين قلعه بزرگ خاكي، در جنوب شرقي ميانه ( جنب رودخانه شهر چايي) قرار گرفته است. در قسمتهاي شمالي و شمال شرقي آن بناهاي مسكوني احداث شده است و سمت جنوبي و جنوب غربي آن را زمين هاي زراعي و باغات سرسبز احاطه نموده و ناحيه شمال غربي آن در بالاي كوه‌هاي قافلانكوه واقع شده است. شكل عمومي آن كثيرالاضلاع غيرمنتظمي است كه دره‌هاي عميق و قله هاي تيز قافلانكوه را زير پوشش خود قرار داده است. اين بنا با آجر و سنگ ساخته شده و بلندي ديوار (باروي قلعه) اطراف آن به 4 متر مي رسد.
اين قلعه داراي يك دروازه و يك راه خروجي به ارتفاع سه متر مي باشد كه راه خروجي آن بيشتر به راه فرار شباهت دارد و به تخته سنگ‌ها و پرتگاه‌هاي خطرناك منتهي مي گردد. قلعه دختر، 16 يا 24 برج ديده‌باني مخروبه دارد كه 8 برج آن بر رودخانه قزل اوزن مشرف است. در ميان قلعه، دو منبع آب به ابعاد 15*>10 متر و ارتفاع 10 متر وجود دارد كه آب آن به وسيله برف و باران تامين مي‌شده است. دو ضلع قلعه از صخره هاي طبيعي و يك ضلع آن از سنگ هاي تراشيده شده تشكيل يافته است. علاوه بر آن چاه هاي زيادي نيز در قسمت هاي مختلف قلعه وجود داشته كه در مواقع حساس از آب آنها استفاده مي‌شده است.
گورستان قديمي (خان جان آباد) واقع شده كه امروزه كاملاً متروك و به ساختمان تبديل شده است.
اين تپه خاكي به دوره ساسانيان منسوب است و از عصر ظهور اسلام تا اواخر دوره قاجار، مورد استفاده بوده است. در بناي اين قلعه، خشت‌هاي بزرگ به ابعاد 40<*30 به كار رفته كه در واقع تنها مصالح ساختماني آن مي باشد. با گذشت زمان و تحت تأثير عوامل طبيعي و حفاري‌ها و خاكبرداري هاي پراكنده، قسمتهايي از اين بنا تخريب و از بين رفته است. اين تپه خاكي در سال 1354 مورد بازديد كارشناسان وزارت فرهنگ و هنر قرار گرفته و به عنوان اثر باستاني ملي به ثبت رسيده است.
كاروانسراي جمال آباد:
اين بناي تاريخي در كنار روستاي جمال‌آباد، واقع در 35 كيلومتري شهر ميانه قرار دارد كه در سال 1065 هجري قمري بنا شده است. (به نوشته شواليه شارون نويسنده و جهانگرد معروف، اين كاروانسرا در تاريخ 733 هجري قمري بدست غياث الدين محمد، وزير سلطان ابوسعيد، سلطان مغول ساخته شده است.)
در سال 1234 ه.ق در هنگام بازديد (موريس دو كتز بوئه) از اين اثر تاريخي گرچه حدود 520 سال از بناي آن مي گذشت، همچنان در نهايت زيبايي و استحكام بوده است. همچنين در سال 1112 ه.ق «جملي كارري» در نوشته‌هاي خود از وجود برج هاي هفتگانه و زيباي اين بنا خبر داده است. اين در حالي است كه هم اكنون از اين كاروانسرا به جز چند ديوار مخروبه باقي نمانده است.
بقعه و مناره امام زاده اسماعيل:
بقعه با صفايي در قلب اين شهر وجود دارد كه به نام امام زاده اسماعيل، كمال الدين بن سيد محمد بن امام جعفر صادق(ع) مشهور است. اين بارگاه عشق كه در ضلع جنوبي مسجد جامع شهر دامن محبت گسترانيده در سال 923 ه.ق شناسايي و به ثبت رسيده است.
مساحت بناي اوليه آن 30 متر مربع و ارتفاع گنبدش حدود 6 متر است كه سطح خارج آن با كاشي هاي فيروزه‌اي رنگ تزيين مي شده است ولي چندي پيش در پي تعمير و نوسازي اساسي آن اكثر اين خصوصيات از بين رفت و ساختمان آن از نو به طرز جالب و با سبك معماري پيشرفته و آميخته با فرهنگ و هنر اسلامي تجديد بنا شد.
اشعاري كه روي مناره وجود دارد بشرح زير است:
لایق بود این منارة زيبــارا
آباد كنــدبه بانيش عقبــی را
بانی چنين بنا كه يادش بخير
ماءوی بگيرد جنت الماءوی را
يارب تـونگهــدار با طول بقــا
هم بنـا و هم بـانی وهم بنـّارا
تاريخ بنای این بنا تاريخ است
با نيم حسابكن بيفــزا را را
مشهد بيرامعلی ابن عوض (سنه 1258 هجري)
