موسیقی مصر

vahid ezati موسیقی ملل یک نظر

موسیقی عرب، تا آنجا که مستندات تاریخی نشان می دهند، ریشه در موسیقی قرن سوم ایران و امپراتوری بیزانس (قرن 4 تا 6 میلادی) دارد. موسیقی این ملل هم به نوبه خود به آثاری از یونانیان ارتباط پیدا می کنند که عاشق شعر و موسیقی بودند.

موسیقی احتمالاً از آغاز تمدن و فرهنگ مصر با آن عجین بوده است. نقاشیهای باقی مانده بر دیوارهای مقبره ها و قلعه ها، انواع سازهای موسیقایی را در محیطهای مذهبی و غیر مذهبی نشان می دهند و بسیاری از موسیقیدانها، با سازهایشان دفن شده اند. همین مسیله نشان می دهد که موسیقی در مصر نه تنها بخش مهمی از آیینهای آنها را نشان می دهد، بلکه بخش مهمی از زندگی روزمره و تفریح و سرگرمی مصریها هم بوده است. متأسفانه هیچ اثر مکتوبی از مصریها بر جا نمانده است و گمان نمی رود که نظام نت نویسی پیشرفته ای توسط مصریها اختراع شده باشد.

ظاهرا ً موسیقی هم مثل بسیاری از هنرها، در مصر باستان به صورت سینه به سینه نقل می شده است. بسیاری از دانشگاهها و مؤسسات موسیقی در پی کشف واقعیتهای موسیقی باستانی مصر و تاریخچه سازهای بی شمار آنها هستند.

سازهای شناخته شده در مصر باستان هم دقیقا ً به سازهایی که اغلب ملل متمدن اختراع کرده اند، شباهت دارند. عود، چنگ، فلوت، نی، شیپور، طبل، دایره زنگی و سایر سازهای کوبه ای از این قبیل هستند. به مرور زمان، سازهای جدیدی از سوی مردمان ملل دیگر به مجموعه سازهای مصری افزوده شدند.

سنت موسیقایی عرب به شکلی که امروزه شناخته شده است در فاصله قرنهای هفتم تا سیزدهم میلادی در دربارهای خلفای اسلامی شکل گرفت. نخستین رنسانس بزرگ موسیقی عرب در سوریه و نواحی اطراف آن در دوران بنی امیه به وجود آمد (قرن هفتم ـ هشتم میلادی). در آن هنگام بغداد، مجمع بزرگ موسیقیدانها و نوازندگان بود. این توسعه و پیشرفت تا حد زیادی به طرز تفکر فرمانروای آنجا، هارون الرشید بستگی داشت.

در قرن دهم، موسیقیدان بزرگ ایرانی، فارابی، آثار بزرگ یونان باستان را به عربی ترجمه کرد. برخی از این آثار عبارت اند از: مسایل نوشته ارسطو، شرحی بر مسایل نوشته تمیستیوس1، هارمونی نوشته افلاطون و عناصر موسیقی نوشته اقلیدس. همین آثار، تأثیر عظیم موسیقی یونان را بر موسیقی عرب نشان می دهد؛ ولی در عین حال، بنیان محکمی را به دست فارابی برای موسیقی عرب، تدارک می بیند.

فارابی هم مثل اقلیدس، ریاضیدان و فیزیکدان بود و لذا می توانست ساختار موسیقایی را از منظر علمی مورد بررسی قرار دهد. ولی از سوی دیگر، فارابی موسیقیدان هم بود و از نظر ذهنی به ابزار هنری مطالعه موسیقی مجهز بود و موسیقی را صرفا ً از منظر سرد و بی روح ریاضیات نمی دید. او نه تنها بر علم صدا که بر جنبه زیبایی شناسی و لذت بردن از موسیقی هم تکیه می کرد و این نکته ای بود که یونانیها از آن غافل مانده بودند.

● ساختار موسیقی عرب

شکلهای موسیقایی در جهان اسلام و عرب، شکل ابتدایی موسیقی در مصر در تاریخ اخیر هستند (دو هزاره از نظر یک مور ّخ، اخیر محسوب می شود!). در هر حال، عقیده راسخی در این مورد وجود دارد که شکلهای موسیقایی عربی، درواقع محصول شکلهای موسیقایی مصری هستند. شکلهای عربی موسیقایی به راحتی قابل دسترسی و مطالعه هستند و ویژگیهای اولیه آنها در طی قرون و اعصار، تقریبا ً دست نخورده باقی مانده اند. موسیقی عربی، همچون بسیاری از شکلهای موسیقایی سنتی افریقا، تا حد زیادی مبتنی بر واریاسیون و بداهه خوانی و بداهه نوازی و یک تم اصلی هستند. این مسیله، موسیقی عرب را از نظر ساختاری، به موسیقی جاز، که آن نیز ریشه های عمیقی در موسیقی افریقا دارد، شبیه می کند. ساختار اصلی موسیقی عرب، یعنی مقامات را می توان با سازهای مختلفی اجرا کرد. هرچند طبل و گیتار از همه متداول تر هستند.

در این چهارچوب، نوازندگان ملودیهای ناهماهنگی را به شکل دنباله دار می نوازند، ریتم اصلی را تغییر می دهند و ریتمهایی را هم به شکل بداهه می نوازند.

یکی از عوارض جانبی و مداخله جویانه موسیقی بداهه این است که استفاده از ن‍ُت در شکلهای سنتی موسیقی عرب، جایی ندارد. در موسیقی عربی، به طرز بسیار گسترده ای از میکروت‍ُن استفاده می شود که تنوع آنها از بسیاری از شکلهای موسیقایی غربی (غیر از جاز که از نظر تکنیک اجرا، یک استثناست) بیشتر است.

در اجرای موسیقی سنتی عربی، نوازندگان و تماشاچیان نقش دارند. تماشاچی ساکت، از نظر نوازنده عرب یعنی تماشاچی ناراضی! برخلاف اجرای موسیقی در غرب، تماشاچی تمام عیار عرب باید همراه با نوازنده کف بزند، آواز بخواند و از او بخواهد بخشهایی از قطعه را تکرار کند. غالبا ً این درخواستها در فاصله اجرای قطعات صورت می گیرند و در نتیجه، ممکن است اجرای یک آهنگ ده دقیقه ای، نیم ساعت طول بکشد و نوازندگان، بارها قطعه درخواستی تماشاگران را تکرار کنند.

اجرای موسیقی سنتی عربی، می تواند کاملا ً غیر رسمی و دوستانه باشد و یک قطعه موسیقی قبل از آنکه به صورت نوار ضبط شود و در اختیار مردم قرار گیرد، بارها در قهوه خانه ها اجرا می شود و مردم، آن را حفظ می کنند.

● آغاز قرن بیستم و انفجار ظبط موسیقی

با اختراع فونوگراف و اختراعات بعدی، موسیقی در اختیار توده مردم قرار گرفت. قبل از ضبط موسیقی روی صفحه و نوار، موسیقی منحصرا ً در اختیار تماشاگرانی قرار داشت که می توانستند بلیطهای گران قیمت اجراهای زنده را بخرند. با اختراع وسایل ضبط موسیقی، مردم عادی هم توانستند به موسیقی دلخواه خود گوش بدهند.

در سال 1909، کمپانی گرامافون بریتانیا، نخستین صفحه خود را به نام صدای باشکوه او ضبط و پخش کرد. موسیقی سنتی عرب، در سالهای بعد به سرعت ضبط شد و در اختیار مردم قرار گرفت و شکلهای جدید موسیقی پدید آمدند. در سال 1914، شرکت دکا2 گرامافونی را به صورت انبوه تولید کرد. هر چند این گرامافون هم گران بود و فقط ثروتمندها قدرت خرید آن را داشتند، ولی بسیاری از بازرگانان، آنها را خریدند تا بتوانند مشتریهای بیشتری را جلب کنند. در یکی دو دهه بعد، مردم مصر عادت کرده بودند که به قهوه خانه ها بروند و به موسیقی کسانی چون ام کلثوم و محمد عبدالوهاب گوش بدهند.

کمی قبل از آن، موسیقی عربی، به خصوص در مصر، دچار دگرگونیهای فراوانی شد. آهنگسازانی چون سید درویش عناصر موسیقی غربی را در موسیقی سنتی عرب وارد کردند و موسیقی ای را که پس از قرنها، موسیقی واقعی مصری تلقی می شد، پدید آوردند. این موسیقی با آنکه هنوز قدرت و تأثیر موسیقی سنتی را داشت به شکلی مدرن و با ارکستر اجرا می شد. بسیاری از آهنگهای مصری در آن دوران، هنوز هم زنده و باطراوت هستند و با تنظیمهای جدیدی توسط خوانندگانی چون صباح فخری و فیروز اجرا می شوند.

با ارزان شدن تکنولوژی ضبط صدا، صفحات و گرامافونها هم ارزان تر شدند و افراد بیشتری قدرت خرید پیدا کردند. اینک گرامافون، مثل رادیو، در اغلب خانه ها پیدا می شد. موسیقی جدید مصر و جهان عرب، گسترش پیدا کرد و با خود هویت فرهنگی قدرتمندی را به ارمغان آورد.

● جهان معاصر

در هر حال تحول موسیقی عربی، یکسویه نبود. موسیقی عرب یکی از قدیمی ترین سنتهای موسیقایی جهان است و از همین رو بر موسیقی بسیاری از کشورها تأثیر عمده گذاشته است. موسیقی اسپانیا یکی از آنهاست که پس از فتح اسپانیا به دست امپراتوران اسلامی (قرون 8 ـ 15 میلادی) به شدت تحت تأثیر موسیقی عرب قرار گرفت. کشورهای حاشیه مدیترانه، یونان و ایتالیا هم از این تأثیرها بهره بردند. تأثیرات موسیقی عرب را حتی در ایالات متحده هم می توان در موسیقی تکنو3 که در کلوپهای شبانه اجرا می شود و در موسیقی تژانو4 در جنوب غربی آنجا، دید.

موسیقی عرب، در حال حاضر شامل انواع موسیقیهاست. برخی از موسیقیدانها، ملودیهای سنتی را اجرا می کنند و عده ای هم به انواع موسیقی غربی، از جمله پاپ و تاپ فورتی5 روی آورده اند. در طی قرون و اعصار، مصریها هیچ گاه عشق به موسیقی را از دست نداده اند و امروزه، مصر به عنوان بزرگ ترین کانون موسیقی عرب، از اعتبار بالایی برخوردار است. موسیقیدان و رهبر ارکستر لبنانی الاصل، سلیم سحاب که اینک تبعه مصر است می گوید: فرقی نمی کند که یک خواننده و آهنگساز عربی در کشور خودش چقدر موفق باشد یا نباشد. موضوع این است که تا پا در مصر نگذاری، نمی توانی به آرزوهایت برسی.

اهمیت مصر در موسیقی عرب، از اهمیت ویژه ای که هنرمندان مصری دارند، پیداست. هنرمندانی چون سید درویش، محمد عبدالوهاب، ام کلثوم، محمد القصابی، زکریا احمد و ریاض الثونباتی. مصر درهای خود را به روی هنرمندان سایر کشورها نیز گشوده است. برخی از این هنرمندان، از جمله ابوخلیل الق‍ّبانی در سوریه متهم به تأثیر مخر ّب بر جوانان شد و به قاهره رفت و در آنجا اولین ارکستر واقعی در موسیقی عرب را بنا نهاد. مصر عاشق موسیقیدانهای خود است و گفته می شود که تشییع جنازه بزرگ ترین خواننده مصر، ام ّ کلثوم در سال 1975، از تشییع جنازه رییس جمهور جمال عبدالناصر باشکوه تر بوده است.

امروزه، موسیقیدانهای عربی، از جمله الهام المزفایی، فیروز و ماگدا الرومی از محبوبیت فراوانی برخوردار هستند، ولی موسیقیدانی که موسیقی عربی را در سراسر جهان از اعتبار بالایی بهره مند ساخته است، عمر ذیاب نام دارد که در سال 1998 بزرگترین جایزه جهانی موسیقی را برای ترانه نورالعین گرفت. نسخه انگلیسی این ترانه با نام حبیبی، پرفروش ترین ترانه اروپا و امریکا شد. او در سراسر جهان برنامه اجرا کرده و آثارش، در انواع سبکهای موسیقی، از سنتی گرفته تا موسیقی رقص اروپا و تک خوانیهای سیاه پوستان امریکایی، اجرا می شوند.