کهن ترین و نخستین مسجد شیراز
در گذر هزار سال اخیر، این مسجد چندین بار، از جمله در زمان اتابکان، در زمان سلطان ابراهیم میرزا پسر شاهرخ گورکانی، در دوران صفویه و در سال 1315 خورشيدي تعمیر و بازسازی شده است.
ساختمان مسجد که نخستين هسته تاریخی شهر شیراز است، دربرگيرنده بنای مرتفعي است که دارای چندین حجره و شبستان است. در میان ضلع شمالی این مسجد، تاق‌نمای بلندی قرار دارد که آن را «تاق مروارید» می‌نامند.
این مسجد دارای 6 در ورودی و خروجی است. در ورودی ضلع شمالی به “دروازه امام”معروف است و کتیبه بالای آن در دوران صفوی در سال 1031 هجري قمري به خط علی جوهری نگاشته شده است.
در وسط صحن، بنایی مکعب شکل همانند خانه کعبه از گچ و سنگ ساخته شده که نزدیک به 1 متر از سطح زمین بلندتر است و گرداگرد آن را ایوانی به عرض 2 متر فراگرفته است.
این بنا که در سال 752 هجري قمري به دستور شاه شیخ ابو اسحاق اینجو حاکم فارس ساخته شده، دارالمصحف، بیت‌المصحف و خدای‌خانه خوانده می‌شود و این بدين رو است که این مکان علاوه بر نگاهداری قرآن‌های تاریخی به خط امیرالمومنین(ع)، امام حسن(ع)، امام صادق(ع) و چند تن از ياران پیامبر و پيروان او محل تلاوت قرآن نیز بوده است. هم اینک برخی از این قرآن‌ها در موزه پارس نگاهداری می شوند.
درب آهن زنگی این مسجد و همچنین نمای بیرون آن حکایت از وضعیت درونی آن نیز برای ما داشت. وارد راهروی مسجد می‌شویم که تمام دیوارهای آن کنده‌کاری و یا فرو ریخته و در برخی از قسمت‌ها آجرهای این نما مشخص شده است. وجود دست‌نوشته‌های یادگاری‌های متعدد به وسیله خودکار، قلم و خراش دیوار از سالیان قبل تاکنون در نقاط مختلف این راهرو و سایر ورودی‌های مسجد بسیار به چشم می‌خورد. در این راهرو 3 کتیبه سنگی با خط ثلث مربوط به زمان شاه طهماسب اول صفوی مشاهده می‌شود که حاوی اشعار عربی و قوانین مسجد در زمان بازسازی آن در دوران اولیه است.
در محوطه روبروی این راهرو قسمتی از دیوار برداشته شده و به جای آن یک تخته چوب گذاشته شده است که به گفته خادم مسجد این قسمت از راهرو جهت انجام تعمیرات شبستان پشت دیوار تخریب شده و بعد از آن به جای دیوارکشی این تخته قرار گرفته است.
بعد از راهرو در ضلع شرقی این مسجد شبستانی مخروبه را مشاهده می‌کنیم که کاملاً بلااستفاده بود، کف آن از شن و ماسه پر شده و دیوارهای آن تخریب شده است. به گفته خادم این مسجد این شبستان زمانی محل اقامه نماز بوده و سپس در سال 1358 تا 1361 خورشیدی تبدیل به کانون فرهنگی مسجد و کتابخانه شد اما از آن سال به بعد دیگر غیرقابل استفاده شد.
در ضلع شرقی، یک ایوان و دو رواق سه دهنه به چشم می‌خورد و در یکی از این رواق‌ها درب دیگری مشاهده می‌شود که باز هم به کوچه‌های بین‌الحرمین راه دارد و وضعیت این راهرو کمی بهتر از درب قبلی بود اما باز هم نیاز به مرمت فراوانی دارد. در بالای ایوان این ضلع کتیبه‌های فراوانی از آیات قرآن اعم از سوره جمعه، آیه تطهیر و احادیث معصومین(ع) به چشم می‌خورد.
ضلع شمالی این مسجد دارای دو درب شمال شرقی و شمالی، یک ایوان و شبستان است. درب شمالی این مسجد به دروازه امام معروف است و کتیبه‌ای بر فراز آن قرار گرفته است که در دوره صفوی و در سال 1031 هجری قمری به خط علاءالدین جوهری نگاشته شده است. این کتیبه تاریخ مرمت مسجد را در سال مذکور بیان می‌کند. سردرب شمالی مسجد با کاشی مقرنس‌کاری شده است. بر روی چهار کتیبه نام دوازده امام(ع) بر روی کاشی نگاشته شده و در جرزهای دو طرف این سردرب نصب شده است.
در این میان چیزی که موجب تعجب ما شد وجود داربست‌های فلزی بود که به گفته خادم مسجد اکنون 4 سال است که این داربست‌ها در درب دروازه امام مسجد جهت تعمیرات هشتی قرار گرفته است و تنها قسمت بسیار کمی از سقف آن تعمیر شده و ما بقی به حال خود رها شده است.
درب این دروازه چوبی و مربوط به دوران صفویه است که متأسفانه در طی سال‌های اخیر به دلیل عدم مراقبت از مسجد، قسمتی از این درب به وسیله افراد خیابانی که در پشت آن تجمع کرده و آتش روشن کرده بودند، سوخته شده است.
در دو سمت این درب از طرف نمای بیرون دو حوض مربوط به دوره اولیه مسجد قرار داشته است که در سفرنامه ابن بطوطه آمده است دو سنگابه در ورودی مسجد جامع عتیق شیراز قرار داشت که مردم در آنجا پاهای خود را شسته و با طهارت وارد مسجد می‌شدند که اکنون دیگر اثری از این دو حوض نیست و به گفته خادم این مسجد در زمان رضاخان، استعمارگران انگلیس سعی در سرقت این دو حوض داشتند که موفق نشدند و یکی از این حوض‌ها اکنون در موزه پارس شیراز قرار گرفته است و دیگری در اثر جابجایی در آن زمان نابود شده است.
ایوان ضلع شمالی یکی از نقاط زیبای این مسجد به شمار می‌آید که بر بالای آن دو گلدسته خودنمایی می‌کند و به طاق مروارید مشهور است. داخل این ایوان یک کتیبه قرار دارد که در آن آیه تطهیر نوشته شده است و دو طرف آن شبستان قرار دارد.
شبستان سمت چپ تبدیل به دفتر مسجد شده و شبستان سمت راست محل اقامه نمازگزاران است و در ورودی این شبستان وضوخانه‌ای مشاهده می‌شود. وارد این شبستان می‌شویم تا از نزدیک از وضعیت اقامه نماز در مسجد مطلع شویم.
این شبستان دو طبقه بوده و با وجود وسعت آن، بدون ستون بنا شده است در بالای دیوارهای آن کاشی‌کاری‌ها و مقرنس‌کاری‌هایی مشاهده می‌شود که همراه با محراب آن در طی 70 سال گذشته و بازسازی‌های اساسی که صورت گرفته، احداث شده است و 6 ماه زمستان نماز در آن اقامه می‌شود.
