Odonata چیست “
از (Odous:دندان) به معنی دندان داران است که به قطعات دهانی جونده نیرومند نیز اشاره دارد.
Odonata چیست
این راسته از حشرات یکی از قدیمی ترین گروه حشرات بالدار پس از یکروزه ای هاست(Ephemeroptera) ظهور این حشرات را همزمان با ابتدای پرمین می دانند. کشف یک فسیل از بال عقبی یک سنجاقک غول پیکر به طول 7.5in (به نظر می رسد گستره بال و جثه حدود 70cm )مربوط به دوره پرمین و 280 میلیون سال قبل و یک فسیل کامل دیگر در آلمان با گستره 20.3cm مربوط به ژوراسیک تایید کننده این مطلب است.
سریعترین حشره پرنده از نظر سرعت نیز به Odonataگونه ای سنجاقک استرالیایی تعلق دارد.با توجه به نحوه زندگی در مراحل لاروی و بالغ و خصوصیت شکارگری دارای شرایط اختصاصی و انذامهای شکارگر ویژه ای اند . شکل پاها در این گروه به صورت سبد در آمده است تا راحتتر شکار را در بر بگیرد قطعات دهانی به صورت جونده بسیار قوی می باشد.
از آنجا که به صورت عمومی شکار می کنند ممکن است بعضی از حشرات مفید هم در لیست غذایی آنها یافت شود .
گرچه نمیتوان آها را آفت این گروه محسوب نمود زیرا نقش مفید پررنگ تری دارند. در دوران لاروی با تغذیه از لارو دوبالان و سایر موجوداتی که می توانند مضر باشند در کنترل جمعیت گروههای ساکن زیستگاههای آبی نقش مهمی دارند گرچه ممکن است ماهی های کوچک طعمه آنها باشند اما خود آنها نیز می توانند غذای مفیدی برای ماهی های بزرگتر باشند.
این گروه از حشرات موجوداتی دوگانه زیست هستند.دوران لاروی حشره که قسمت طولانی تر زندگی است به صورت کاملا وابسته به محیط آبی مشخص است طرح بالغ حشره با چهاربال ظاهر می شود که این حالت کوتاه می باشد(چند روز تا دو ماه ). چشمان مرکب بزرگ اند، شاخک ها کوتاه و همگی آزادزی هستند.
مزو و متا تورکس در هم ادغام شده است و شکم متشکل از11 بند می باشد.اندام جنسی نرها کاهش پیدا کرده اما دارای اندام ثانویه جفت گیری و ضمیمه جنسی در قسمت شکمی و در بند2و 3 می باشند.قسمت تخمگذاری ماده ها یا با اندام تخمگذار یا بدون آن است.
هر دو جنس از نظر اندازه و زیستگاه مشابه اند،اما اغلب در الگوهای رنگ سینه و شکم ، پاها یا بالها تفاوت هایی دارند.
در حال حاضر سه زیر راسته از این حشرات وجود دارد :
– زیر راسته Zygoptera(آسیابک ها)
· زیر راسته Anisoptera(سنجاقک ها)
· زیر راسته Anisizygoptera
زیر راسته آخر نمونه ای است که در واقع فسیل زنده محسوب می شود و تنها یک جنس و دوگونه دارد که یکی در ژاپن و دیگری در هیمالیای مرکزی وجود دارد.
دو زیر راسته اولی در سراسر زمین غیر از مناطق منجمد پراکندگی دارند و تنوع اصلی آنها در مناطق حاره ای است.
Zygoptera گروه ابتدایی تر اند و به نظز می رسد گروه Monophyletic باشند. معمولا دارای پرواز رقص مانند و فعالیت شکاری تغذیه ای کمتری نسبت به Anispptera می باشند. Anisoptera پرواز قدرتمندی دارند و احتمالا گروه Monophyletic نیستند.
بررسی فون مناطق و وجود تنوع در میان گونه ها نشان دهنده گسترده بودن زیستگاهها و موفقیت سدهای طبیعی در جداسازی و ممانعت از نفوذ گونه ای خاص و توانمندی یک گونه دارد.
برخی گونه ها علی رغم شرایط دشوار ویا حتی آلودگی های خاص زیستگاهها می توانند مقاوم تولید نسل نمایند و برخی دیگر نسبت به شرایط بسیار حساس هستند.آلودگی های آب و تخریب زیستگاههای طبیعی همواره گونه های موجود در موقعیت جغرافیایی آلوده را تهدید می کند.
بسیاری از خانواده های Odonata نسبت به آلودگی های آب حساس اند زیرا قسمت اعظم حیات جاندار در حالت لاروی و در محیط آبی سپری می شود. اگر آلودگی آب تاثیر حادی در لارو نداشته باشد(معمولا چنین نیست) ممکن است روی جانوران آبزی که از آنها تغذیه می کند موثر باشد و حشره در چنین زیستگاهی آیندهای ندارد.
در سالهای اخیر مطالب تازه و جالبی در مورد برخی گونه های Odonata بیان می شود به عنوان مثال مهاجرت! که در مورد این موضوع مطالبی ذکر خواهد شد که شاید باور آن برای ما دور از ذهن باشد.
بررسی های فونستیک می تواند گونه های مقاوم و حساس و گونه های نابود شده در یک زیستگاه سابقا سالم را معرفی کند. همواره شناخت وبررسی و طبقه بندی گروهی از موجودات مقدمه ای برای سایر علوم زیستی محسوب می گردد زیرا وجود تفاوت ها و امتیازات وتنوع،گونه ای را معرفی می کند که در گذشته از آن آگاهی کافی نداشته ایم
در مجموع نمی توان نسبت به یک جاندار همیشه دیدگاه منفعت طلبانه داشت و تنها حشراتی که مفید یا مضر هستند را مطالعه نمود آنچه که مسلم است دانش ما نسبت به جاندارانی که با آنان درگیر هستیم بیشتر می باشد پس لازم است ابعاد دانش خود را افزایش دهیم.
تکامل و طبقه بندی:
همانگونه که اشاره شد ظهور Odonata رابه ابتدای دوره پرمین نسبت می دهند. در مسیر تکامل شکل گیری نهایی به صورت امروزی در مزوزوییک بوده است: Zygoptera و Anisozygoptera در تریاس و Anisoptera در ژوراسیک می باشد.
اعضای راسته Odonata
(Epiophlebia laidlawi-1(Anisozygoptera) Megaloprepus caerulatus-2(zygoptera)
Pantala flavescens(Anizoptera)(Illustration by JacquelineMahannah)
Zygoptera: شامل 4 فراخانواده و 18 خانواده است
َAnisozygoptera:شامل 1 خانواده و 1 جنس
Anisozygoptera شامل 3 فرا خانواده و 4 خانواده است
بررسی گروه
طول بالها از 16.2cm در سنجاقک استرالیاییPetaluraingentissimaتا 2cm درآسیابک جنوب شرق آسیا Agriocnemisfeminaدیده می شود.
دگردیسی ناقص می باشد .چشمان مرکب کاملا بزرگ است و قطعات دهانی جونده می باشد. دو قطعه پشتی تورکس در هم ادغام شده اند.پاها کاملا برای به دام انداختن شکار طراحی شده اند.
بالها بزرگ و قدرتمند و دارای رگبالهای زیادی اند و معمولا در قسمت نوک بال لکه بال ویژه ای دارند شکم بند بندی و دارای 11 قطعه می باشد(در منبع Grzimek’s Animal Life Encyclopedia) ده بند قید شده است ) شکم طویل و استوانه ای است. در نر ها اندام جنسی ثانویه ویژه در بند 2 و 3 شکمی قرار دارد و جدا از روزنه جنسی معمول واقع در نزدیک انتهای شکم است .هر دو جنس در انتهای شکم خود زائده هایی دارند که در نر ها مانند کلاسپرها عمل می کند و در حین جفت گیری ماده را درگیر می کند.
بالها در این گروه بسیار بزرگ و دارای رگبال های زیادی هستند معمولا در نزدیکی نوک بال یک لکه ویژه بال وجود دارد که در گونه های مختلف و در بعضی موارد در جنس نر و ماده تفاوت هایی دارد. در بعضی گونه ها بالها رنگ آمیزی جالبی دارند و در گونه هایی دیگر شفاف هستند در میانه بال معمولا یک فرو رفتگی به نام گره(nodous) وجود دارد
جفت گیری و تولید مثل.
معمولا رفتار خاص تولید مثلی و رقص ویژه در میان برخی خانواده ها دیده می شود Calopterygidae,Chlorocyphidae, Euphaeidae, Hemiphlebiidae, Platycnemididae,Libellulidae
وجود نرها با رنگ درخشان و هنر نمایی آنها و سیله مناسبی برای جلب ماده است.
حشره نر قبل از یافتن جفت مناسب سلولهای جنسی رابه بند دوم و سوم شکم و محل اندام ثانویه جنسی منتقل می کند پس از پیدا کردن ماده مناسب با زائده انتهای شکم گردن ماده راگرفته و هر دو حشره با هم پرواز می کنند حشره ماده شکم خود را خمیده می کند و با تماس دادن روزن جنسی، سلولهای جنسی نر را جمع آوری می نماید.
Zygoptera و برخی از Anisoptera تخمهای خود را در بافت های گیاهی می گذارند. در این حالات ماده دارای اندام تخم گذار ویژه جهت نفوذ به بافت گیاهی است.
در گروهی که تخم ها را به درون بافت گیاهی انتقال می دهند شکل تخمها دوکی شکل است و در نمونه هایی که تخمها به صورت آزاد در آب رها می شوند شکل تخمها گرد هستند. تخمها معمولا در حین عبور ازاندام تناسلی ماده در هنگام تخم گذاری بارور می شوند و فرایند جنین زایی فورا پس از آنکه تخمها گذاشته شدند رخ می دهد.
رنگ تخمهای بارور شده از سفید کرم رنگ یا خاکستری کم رنگ به قهوهای قرمز کم رنگ یا خاکستری پر رنگ تغییر می کند . هرچند که رنگ تخم ها در این مرحله در بعضی گونه های حاره ای روشن می باشد (مانند آبی،سبز،صورتی)
جنین ها تحت نمو مستقیم از5 تا60 روز از تخم خارج می شوند.
و ممکن است در شرایط نا مسائد آب و هوایی وارد دیاپاوز شوند و بین 80 تا 200 روز از تخم خارج شوند وهمه این موارد به دما و شرایط آب و هوایی وابسته است
مرحله لاروی:
معمولا نخستین اینستار از طول دوره کمی برخوردار است و پیش لارو نام دارد و در آن تغذیه ای انجام نمی شود و پاها به ندرت کاربردی دارند. بسته به دمای آبی که تخم درآن گذاشته شده است این مرحله ممکن است از چند ثانیه تا چند ساعت به طول بینجامد. دومین اینستار پوست اندازی پیش لارو در بیشتر گونه ها زمانی انجام می شود که تخم در انتهای شکم است.
گونه هایی وجود دارند که بیرون آمدن آنها در کنار خطوط آبی است و پیش لارو خودش را از تخم بیرون کشیده و به درون آب می پرد. اینستار دوم مقداری زرده در روده میانی خود ذخیره دارد که برای یک یا چند روز غذا را تامین می کند تا جانور با نحوه تغذیه شکارگری سازش یابد . آنها مهمولا رنگ پریده هستند و در طول اینستار های بعدی تیره تر می شوند.
تعداد اینستارها معمولا بسیار متفاوت است و ممکن است از 9 تا 17 بار باشد اما در اغلب گونه ها بین11 تا 13 مرتبه است(بسته به گونه و دما) علاوه بر آن طول دوره اینستارها نیز بسیار متفاوت و وابسته به شرایط است .
رشد در فواصل بین پوست اندازی ها که دارای انعطاف پذیری است انجام می شود.
لارو دارای کمی شباهت به بالغین است همچنین دارای یک اندام مخصوص شکار می باشد که در واقع آرواره تخصص یافته است و همانند یک انبر سریع برای گرفتن شکار به کار می رود. لارو شکارگر فعالی بوده و بسیاری از جانوران از ماهی های کوچک و نوزاد قورباغه تا لارو دوبالان و… را شکار می کند
اکولوژی تغذیه:
فرم شکارگری در دو مرحله زندگی همراه با فعالیت ویژه و اندامهای خاص همراه است. لاروها با لب پایینی انبر مانند و بالغین با شکل خاص پاها که همانند سبد آرایش یافته باعث گرفتار کردن شکار و جلوگیری از فرار طعمه می شود حشرات کوچکتر در برخی موارد مستقیما وارد دهان می شوند و بزرگترها با پاها که خاص شکارگری اند صید شده و با آرواره های نیرومند خرد می شوند.
شکل پاها ممکن است برای جمع آوری راحت تر دارای خارها و زوائد خاصی باشد.آرایش پاها به فرم سبد مانند گیر انداختن شکار را راحت می کند.چشمها در بالغین بسیار بزرگ اند و تقریبا همه طرف را می بینند. شکار معمولا به وسیله حرکت شناسایی می شود . بالها بسیار کارامد و قدرتمندند و شکار در حین پرواز با مانور مناسبی انجام می شود.
شکارگری لارو با لب پایینی که دارای 2 قلاب متحرک در انتهاست و به سرعت به طرف طعمه نشانه می رود انجام می شود. لارو معمولا در شکار بیمهرگان آبزی به ویژه لارو دوبالان نقش مهمی دارد .
وضعیت حفاظتی:
از بیش از 5500 گونه شناخته شده Odonata تعداد 137 مورد آن در لیست قرمز IUCN قرار دارند . 2 موردمنقرض شده ، 13 مورد در خطر بحرانی قرار دارند، 55 مورد در خطر ، 39 مورد بدون حفاظت ، 1ر مورد در خطر کمتر و 11 مورد بدون خطر در نظر گرفته شده اند. اما وضعیت بسیار روشنی در این مورد وجود ندارد
جهت حفاظت بیشتر باید مطالعه اساسی بر روی پراکندگی گونه ها و ریستگاه ها صورت گیرد تا روشن تر با این مسئله برخورد شود . دانش ما در باره این موارد ناچیز است .با کسب اطلاعات قوی تر می توان گونه های حساس را شناسایی نمود و تحت تدابیر حفاظتی بیشتری قرار داد. حفاظت طبیعی سنجاقک ها در ژاپن ، اروپا و آمریکا وجود دارد.
راههای خاصی برای مشکل حفاظت منطقه ای در آفریقا و استرالیا و هند وجود دارد اما بسیاری از مناطق با تعداد زیاد گونه های خاص در مناطق حاره ای وجود دارد که بدون خفاظت زیستگاه است . در ژاپن زیستگاههای مصنوعی برای حمایت از این حشرات ساخته شده است که یک نمونه بسیار مناسب از حفاظت شمرده می شود.
انسان ها و Odonata
از گذشته نامهای خاصی به سنجاقک ها می دادند مانند سوزن کوچک شیطان یا گزنده اسب ها ویا شاهین پشه ها . در مورد سوزن شیطان یک اعتقاد خرافی وجود دارد که سنجاقک ها وارد چشم و گوش کودک خواب می شوند. نام شاهین پشه ها شاید مربوط به تغذیه بالغین از پشه ها و حشرات مشابه باشد. لازم به گفتن نیست که این حشرات کاملا مفید و بی آزار هستند . نامZygoptera) Damselfly) به علت پرواز رقص وار و معلق زیبای انها بر فراز آب به آنها داده شده است .
در اعتقادات خرافی به آنها دکتر مار هم می گفتندزیر اعتقاد داشتند زخم های بدن مار را بهبود می بخشد و از او نگه داری می کند
این حشرات با تغذیه از فرم بالغ و لاروی عوامل ناقل بیماری مانند دوبالان خاص و … خم بزرگی به انسان وطبیعت و کنترل طبیعی گونه های خاص می کنند. همچنین آنها در شناسایی کیفیت آب شیرین و تازه فوق العاده اند.
در اعتقادات به عنوان حشرات شکست ناپذیر و جاویدان از آنها یاد می شود. سنجاقک ها سمبل مورد علاقه جنگجویان ژاپنی بودند نام قدیمی یک جزیره ژاپنAkitsushima به معنی جزیره سنجاقک ها بود
مهاجرت!
سنجاقک ها می توانند مسیرهای طولانی را همچون پرندگان مهاجرت کنند. محققین دریافتند که شباهت بسیارزیادی بین مهاجرت پرندگان و سنجاقک ها وجود دارد.
به نظر می رسد این حشرات در بدن خود ذخیره چربی ساخته و منتظر وزش باد مناسب برای پرواز می شوند. درطول سفر استراحت کرده و درصورت گم کردن مسیر آن را دوباره جهت یابی می کنند.
آنها دقیقا همان مسیر پرندگان را برای مهاجرت می پیمایند. هر سنجاقک می تواند بطور متوسط روزانه حدود 160کیلومترپروازکند.
مارتین میکو لسکی پرفسور زیست شناس دانشگاه پرینستون نیوجرسی سرپرستی این تحقیق را به عهده داشت. این گروه تحقیقاتی مطالعات خود را برروی سنجاقک های سبز که یک گونه از سنجاقک های مهاجر هستند و در هر تابستان به طرف شمال آمریکا و کانادا و در هر پائیز به طرف جنوب مهاجرت می کنند آغاز کرد.
این حشرات توسط فرستنده های بسیار کوچکی که که حدود سه دهم گرم وزن داشتند و با چسب به آنها وصل شده بود دنبال می شدند. این تیم تحقیقاتی چهارده سنجاقک را در طول دوازده روز توسط هواپیما دنبال کردند و دریافتند که اعمال و رفتار آنان در طول سفر شبیه پرندگان مهاجر می باشد.
حشراتی که مسیر خود را گم می کنند به اشتباه خود پی برده و سریعا دوباره جهت یابی کرده و راه اصلی را دنبال می کنند.
محققین معتقدند که این حشرات احتمالا خط ساحلی دریا را راهنمای پرواز خود قرار می دهند و در کنار ساحل و یا خط الراس کوهها گرد هم جمع می شوند و با استفاده از قطب نمای مغناطیسی که در بدنشان وجوددارد مسیر را رهیابی می کنند.
مهاجرت سنجاقکها بر خلاف پرندگان یکطرفه است و این بدین معناست که فرزندان سنجاقک هایی که در پاییز به سمت جنوب حرکت کرده اند در بهار به سمت شمال سفر می کنند ؛
و سرانجام اینکه از میان 2500 گونه از این حشرات تنها 50 نوع آن همانند پرندگان به مهاجرت می پردازند و راز علت سفر طولانی آنها تا کنون ناشناخته مانده است.
