علت سجده بر تربت چیست “
گروهی چنین میپندارند كه سجده بر خاك و یا تربت شهیدان، به معنای پرستش بوده و نوعی شرك است. در پاسخ این پرسش باید یادآور شد كه میان دو جمله: السجود للّه (سجده برای خدا) و السجود علی الأرض (سجده بر روی زمین) تفاوت روشنی وجود دارد. اشكال یاد شده، حاكی از آن است كه میان این دو تعبیر، فرقی نمیگذارند. به طور مسلّم، مفاد «السجود للّه» این است كه «سجده برای خداست»، در حالی كه معنای «السجود علی الأرض» آن است كه «سجده بر زمین صورت میگیرد» و به تعبیر دیگر ما با سجده بر زمین، به خدا سجده میكنیم و اصولاً تمام مسلمانان جهان بر چیزی سجده میكنند در حالی كه سجده آنان برای خدا است. تمام زائران خانه خدا بر سنگهای مسجد الحرام سجده میكنند در صورتی كه هدف از سجده آنان خدا است. با این بیان، روشن میشود كه سجده كردن بر خاك و گیاه و … به معنای پرستش آنها نیست بلكه سجود و پرستش برای خدا به وسیله خضوع تا حدّ خاك است، همچنین روشن میشود كه سجده «برتربت» غیر از سجده «برای تربت» است. از طرفی، قرآن كریم میفرماید: «ولله یسجد من فی السماوات والأرض» هر كس در آسمان ها و زمین است، برای خدا سجده میكند.(1) و نیز پیامبر گرامی میفرماید: زمین، سجدهگاه و مایه پاكیزگی برای من گردیدهاست.(2)
بنابراین، «سجده برای خدا» با «سجده بر زمین و تربت» نه تنها كوچكترین منافاتی ندارد كه كاملاً سازگار است؛ زیرا سجده كردن بر خاك و گیاه، رمز نهایت خضوع و فروتنی در برابر خدای یگانه است.
در اینجا به منظور روشن تر شدن نظریه شیعه، سزاوار است به فرازی از سخنان پیشوای بزرگ خود _ امام صادق علیه السلام اشاره نماییم: هشام بن حكم میگوید: از امام صادق علیه السلام درباره آنچه سجده بر آنها صحیح است پرسیدم، حضرت فرمود: سجده تنها باید بر زمین و آنچه می رویاند (جز خوردنیها و پوشیدنی ها) انجام گیرد. گفتم: فدایت گردم، سبب آن چیست؟ فرمود: سجده، خضوع و اطاعت برای خداوند است و شایسته نیست بر خوردنی ها و پوشیدنی ها صورت پذیرد؛ زیرا دنیا پرستان، بردگان خوراك و پوشاك هستند، در حالی كه انسان به هنگام سجده، در حال پرستش خدا به سر میبرد، پس سزاوار نیست پیشانی خود را بر آنچه كه معبود دنیا پرستان خیره سر است، قرار دهد. و سجده نمودن بر زمین، بالاتر و برتر است؛ زیرا با فروتنی و خضوع در برابر خدای بزرگ، تناسب بیشتر ی دارد.(3) این سخن گویا، به روشنی گواه آن است كه سجده نمودن بر خاك، تنها بدان جهت است كه چنین كاری با تواضع و فروتنی در برابر خداوند یگانه، سازگارتر است.
چرا مقیّد به سجده بر خاک و یا برخی گیاهان هستیم و بر تمام اشیاء سجده نمیکنیم ؟
همان گونه كه اصل یك عبادت باید از جانب شرع مقدّس اسلام برسد، شرایط اجزاء و كیفیت آنها نیز باید به وسیله گفتار و رفتار بیانگر آن؛ یعنی پیامبر گرامی روشن گردد؛ زیرا رسول خدا، به حكم قرآن كریم، اسوه و نمونه همه انسان های وارسته است. اینك به بیان فرازهایی از احادیث اسلامی كه بیانگر سیره و سنّت پیامبر است میپردازیم كه همگی حاكی از آن است كه پیامبر صلی الله علیه وآله هم بر خاك و هم بر روییدنی ها مانند حصیر سجده مینموده است، درست به همان شیوه ای كه شیعه به آن معتقد است:
1- گروهی از محدّثان اسلامی در كتب صحاح و مسانید خود این سخن پیامبر را بازگو كردهاند كه آن حضرت، زمین را به عنوان سجده گاه خود، معرفی نمودهاست، آنجا كه میفرماید: زمین، برای من، سجدهگاه و مایه پاكیزگی قرار داده شدهاست.(جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً) (4). از كلمه «جعل»كه در اینجا به معنای تشریع و قانون گذاری است، به خوبی روشن میشود كه این مسأله، یك حكم الهی برای پیروان آیین اسلام است. و بدین سان، مشروع بودن سجده بر خاك و سنگ و دیگر اجزاء تشكیل دهنده سطح زمین، به ثبوت میرسد.
2- دسته ای از روایات، بر این نكته دلالت دارند كه پیامبر گرامی، مسلمانان را به پیشانی نهادن بر خاك به هنگام سجده، فرمان میداد، چنانكه امّ سلمه (همسر پیامبر) از آن حضرت روایت میكند كه فرمود: «ترّب وجهك لله»، رخسار خود را برای خدا بر خاك بگذار.(5) و از واژه «تّرب» در سخن پیامبر، دو نكته روشن میشود؛ یكی آن كه باید انسان به هنگام سجده، پیشانی خود را بر روی «تراب»؛ یعنی خاك بگذارد و دیگر آن كه این رفتار، به علّت امر به آن، فرمانی است لازم الاجرا، زیرا كلمه «ترّب» از ماده «تراب» به معنای خاك گرفته شده و به صورت صیغه امر، بیان گردیدهاست.
3- رفتار پیامبر گرامی در این مورد، گواه روشن دیگر و روشنگر راه مسلمانان است. وائل بن حجر میگوید: آنگاه كه پیامبر سجده مینمود، پیشانی و بینی خود را بر زمین مینهاد.(6) انس بن مالك و ابن عباس و برخی از همسران پیامبر مانند عایشه و ام سلمه و گروه بسیاری از محدّثان چنین روایت كردهاند: پیامبر، بر خمره كه نوعی حصیر بود و از لیف درخت خرما ساخته میشد، سجده مینمود.(7) این سخن، گواه روشن دیگری بر نظریه شیعه است مبنی بر این كه سجده بر آنچه از زمین میروید، در صورتی كه خوردنی و پوشیدنی نباشد، جایز است.
4- گفتار و رفتار صحابه و تابعان پیامبر نیز گویای سنّت آن حضرت است: جابر بن عبدالله انصاری میگوید: با پیامبر گرامی نماز ظهر می گزاردم، مشتی سنگریزه برگرفته، و در دست خود نگه میداشتم تا خنك شود و به هنگام سجده بر آنها پیشانی گزاردم و این به خاطر شدت گرما بود. سپس راوی میافزاید: اگر سجده بر لباسی كه بر تن داشت جایز بود، از برداشتن سنگریزهها و نگهداری آنها، آسان تر بود.(8) نافع میگوید: عبدالله بن عمر به هنگام سجده، دستار خود را بر میداشت تا پیشانی خود را بر زمین بگذارد.(9) رزین میگوید: علی بن عبدالله بن عباس به من نوشت: لوحی از سنگ های كوه مروه را برای من بفرست تا بر آن سجده نمایم.(10)
5- از سوی دیگر، محدّثان اسلامی روایاتی را آوردهاند حاكی از آن كه پیامبر گرامی كسانی را كه به هنگام سجده، گوشه دستار خود را بین پیشانی خود و زمین قرار می دادند، نهی نمودهاست. صالح سبایی میگوید: پیامبر گرامی، شخصی را در حال سجده كنار خود مشاهده فرمود، در حالی كه بر پیشانی خود، دستار بسته بود، پیامبر صلی الله علیه وآله عمامه را از پیشانی وی كنار زد.(11)
عیاض بن عبدالله قرشی میگوید: رسول خدا مردی را در حال سجده مشاهده فرمود كه بر گوشه عمامه خود سجده مینمود، به وی اشاره كرد كه دستار خود را بردار، و به پیشانی او اشاره فرمود.(12) از این روایات نیز به روشنی معلوم میگردد كه لزوم سجده بر زمین، در زمان پیامبر گرامی، امری مسلّم بوده است، تا جایی كه اگر یكی از مسلمانان، گوشه دستار خود را روی زمین قرار میداد تا پیشانی خود بر زمین نگذارد، مورد نهی رسول خدا قرار میگرفت.
6- پیشوایان معصوم شیعه كه از طرفی _بنابر حدیث ثقلین_ قرین جدایی ناپذیر قرآن و از سوی دیگر اهل بیت پیامبرند، در سخنان خود به این حقیقت، تصریح نموده اند: سجده بر زمین، حكم الهی و سجده بر حصیر، سنّت پیامبر است.(13) و در جای دیگر میفرماید: جایز نیست سجده نمودن جز بر زمین و آنچه میرویاند مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها.(14)
نتیجه از مجموع دلایل یاد شده، به روشنی معلوم گردید كه نه تنها روایات اهل بیت پیامبر، بلكه سنّت رسول خدا و رفتار صحابه و تابعان آن حضرت، بر لزوم سجده كردن بر زمین و آنچه از آن می روید(مگر خوردنی ها و پوشیدنی ها) گواهی میدهد. علاوه بر آن، قدر مسلّم آنست كه سجده نمودن بر اشیای یاد شده جایز است در حالی كه جایز بودن سجده بر سایر چیزها، مورد تردید و اختلاف است، بنابراین، به مقتضای احتیاط _كه راه نجات و رستگاری است_ سزاوار است در هنگام سجده كردن، به همین اشیای یاد شده اكتفا شود. در پایان یادآور میشویم كه این بحث، یك مسأله فقهی است و اختلاف میان فقهای اسلامی در این گونه مسائل فرعی ، فراوان به چشم میخورد، ولی یك چنین اختلاف فقهی نباید موجب نگرانی گردد؛ زیرا این گونه اختلافات فقهی، در میان چهار مذهب اهل سنّت نیز به وفور دیده میشود به عنوان مثال، مالكی ها میگویند: گذاشتن بینی بر سجدگاه، مستحب است درحالی كه حنابله آن را واجب میدانند و ترك آن را از موجبات باطل شدن سجده می شمارند.(15)
حکم نهایی سجدهگاه و به تعبیر فقیهان آنچه که سجده بر آن صحیح است، در سه مرحله بیان گردیده است :
در مرحله نخست فقط سجده بر زمین تشریع گردید و سجده بر غیر آن جایز نبود، و هر چه هم یاران پیامبر صلی الله علیه وآله از گرمی سنگریزههای مسجد نبوی شکایت میکردند رسول گرامی صلی الله علیه وآله به شکایت آنان ترتیب اثر نمیداد، وحتی اگر شخصی بر گوشه دستار خود سجده میکرد، رسول گرامی صلی الله علیه وآله آن را از زیر پیشانی او میکشید و کراراً میفرمود: «ترّب» یعنی صورت خود را خاک آلود کن.
به خاطر الزامی بودن سجده بر زمین، یاران رسول خدا صلی الله علیه وآله برای پرهیز از گرما، سنگریزهها را در دست خود نگاه میداشتند تا مقداری خنک شود آنگاه به هنگام فرود برای سجده، بر آنها سجده میکردند .
در این مرحله فقط و فقط سجده بر زمین، آن هم به صورت طبیعی جایز بود .
مرحله دوم: در مرحله دوم، وحی الهی بنابر مصلحت، موضوع را توسعه داد و سجده بر حصیر و بوریا نیز تشریع شد، و همگی میدانیم که حصیر و بوریا از روییدنیها است و از این جهت گشایشی در امر سجده پدید آمد .
مرحله سوم : در مرحله سوم اجازه داده شد که به هنگام ضرورت و ناچاری، مانند گرمای شدید و غیره، بر گوشه دستار و مانند آن سجده کنند، و در غیر ضرورت از سجده کردن بر غیر زمین و روییدنیها بپرهیزند. این مراحل سهگانه تشریع در موضوع سجده است.(16)
فرآوری : زهرا اجلال – گروه دین و اندیشه تبیان
بازنگری و تصحیح: تحریریه سایت تخصصی امام حسین علیه السلام – علیرضا سلیمی
پی نوشت ها :
______________________________
1-سوره رعد آیه 15
2- صحیح بخاری، كتاب الصلوة، ص91 «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً».
3- بحار الانوار، ج85 ، ص147
4- صحیح بخاری، كتاب الصلوة، ص91 «جعلت لی الأرض مسجداً وطهوراً».
5- كنز العمال ، ج7، حلب ، ص465
6-احكام القرآن ، (جصّاص حنفى) ، ج3 ، ص209
7- سنن بیهقی ، ج2 ، ص421. (كان رسول الله صلی الله علیه وآله یصلّی علی الخمره)
8- برای آگاهی بیشتر به شواهد دیگر، به كتاب «سیرتنا»، نگارش علامه امینی، مراجعه شود
9- سنن بیهقی ، ج2 ، ص105. (إنّ ابن عمر كان إذا سجد و علیه العمامه یرفعها حتّی یضع جبهته بالأرض)
10- ازرقی ، اخبار مكه ، ج3 ، ص151
11- سنن بیقی ، ج2 ، ص105
12- سنن بیقى ،ج 2، ص105
13- وسائل الشیعه ، ج3 ، ص593 (السجود علی الأرض فریضه و علی الخمره سنّه)
14- وسائل الشیعه ، ج3 ، ص591
15- الفقه علی المذهب الأربعه ، ج1، ص161
16- سخنرانی آیت الله سبحانی پیرامون این موضوع